INCIPIT LIBER INFERNI EDITUS A c.73 v.a.
MAGISTRO DOMINICO BANDINI DE ARECIO.
ET PRIMO PROPONITUR MATERIA
DICENDORUM
Est inchoatis alacriter incumbendum, cum iam
vicinitas perfectionis arriserit et spes tedium
laboris excluserit. Tamen delicias si quis lascivaque
carmina querit Pitroneo, numquam scripta
quam ista legat, quia:
" Hic dolor, hic gemitus animarum admissa luentum
Et claustris distincta novem pallentia regna
Cernuntur Stigiisque nigre stare gurgitis unde.
Tristior has Acheron fluctu perlabitur atro
Concretam limo cogens fluitare paludem
Cocitusque gemens lacrimoso flumine Avernum
Circuit hinc oriens et ripis antra pererrat
Umbrarumque choros nec non Flegetontis adusta
Gurges aqua tacitique lacus oblivia late
Funduntur tristique animas qui transiebat amne
Puppe senex fusca residetque remoque gubernat.
Hec rex cuncta videt Stigius cum coniuge torva c.73v.a
Per tenebras longe aspiciens et lurida pascit
Lumina suppliciis variis omine senosque ministros
Imperio exagitat cui mors cui tristia queque
Et Furie et torto famulantur stammine Parce.
Sub pedibusque triceps iacet atre ianitor urbis.
Parvaque ne dicam, scribendi nulla voluptas
Est michi nec numeris nectere verba iuvat
Iam michi deterior canis aspergitur etas,
Iamque meos vultus ruga senilis arat:
Iamque vigor et quasso languent in corpore vires
Nec iuveni lusus qui placuere iuvant" .
Soluto ergo stilo, faciam librum istum,
Illo michi opitulante qui tulit signa victricia
per Infernum.
Prosayce proponitur materia dicendorum et c.73v.a
ponitur Invocacio.
Rubrica sive Primum capitulum
Ne aliquid operi nostro desit, vexilla regis prodeant c.73v.b
Inferni; prodeat Pluto; quin ymmo prodeat
a latebris Infernus totus, carcer horridus,
terror ac cruciatus humani generis; prodeat imperiosus
Minos, Radamantus et Eacus; prodeat vorax
Cerberus, Fata gencium et scelerum ultrices dee;
prodeat quicquid sub ima tellure latet; prodeat,
inquam, opinionibus illorum virorum celebrium
quos orbis universus colit. Iuvat me namque videre
Tartari sevum canem, mortis hostia tenebrosa
et avida regna Ditis. Nec me quisquam laceret
si magis opinionibus quam racionibus utar. Non
enim contingit humanum ingenium de omnibus invisibilibus
Inferorum que calamo audaci conscribimus,
posse reddere raciones. Ideo eximius poetarum
Maro, de vita alia tractaturus, quod ego pro themate
nunc assumo, premisit fabulam Dedali et Ycari
nati sui, qui, dum nimis volando conscendebat c.73v.b
in altum, in mare decidens mersus est. In quo
quidem poetico figmento apertissime monuit quod
qui velit de alia vita loqui, non racionibus tollatur
in altum, sed illustribus credat aliqui de talibus
scripserunt. Ideoque dicebat Apostolus ad
Romanos XII: " Non oportet sapere plus quam
sapere, sed sapere ad sobrietate" . Ad hoc virtus
in medio est, secundum phylosophorum organa.
Quamobrem sapiencie gentilium deus, Phebus, monens
Phetontem filium, aurigam Luciferi sui currus
hac notanda sentencia instruebat, apud Ovidium
in secundo li.
de Trans
.: " Inter utrumque tene,
medio tutissimus ibis" .Dantes eciam in XXXII c.
prime partis, roborans quod Maro dixerat, in suo
materno eloquio inquit:
" Non è impresa da pigliare a gabbo
Descriver fondo a tucto luniverso,
Né da lingua che chiami o mmama o babbo.
Ma quelle donne aiutino el mio verso
Ch’aiutaro Amphyon a chyuder Thebe
Si ch’el facto dil dir non sia diverso.
O sopra tucta malcreata plebe
Che stai nel loco onde ‘l parlare è duro
Mei fuste state qui pecore o cebe".
Require in eodem li. c.VIII, XXXII. Quin c.73v.b
eciam vates egregius Latinorum, // de talibus c.74r.a
tractaturus, suis ingenii viribus non confidens,
divina petiit auxilia sub hiis verbis:
" Dii, quibus imperium est animarum umbreque silentes
Et Chaos et Flegiton, loca nocte silencia late,
Sit michi fas audita loqui, sit numine vestro
Pandere res alta terra et caligine mersas" .
Nec credas hanc invocacionem totam gentilicio ritu
factam, quia dicendo " umbre silentes" intellexit
eximius poetarum summum bonum, quod est semper in
silencio et quiete; per " Chaos" rerum principium.
Flegethon vero interpretatur ardens, ex quo adduci
posset Spiritus Sanctus, quin eciam et secundum
Heraclitum cuncta procreantur ex igne. Et quando
subiunxit " loca nocte silencia" , ad idem intellexit
quod supra dixerat " umbreque silentes" . Non sum
tamen a Deo petulans quod me nosse polliceat quorum
radices in celis affixe sunt, sed summam ex credulitate c.74r.a
compendium. Cui enim digne credendum
est si his non credimus quos Deus elegit participes
secretorum, quo eciam spirante, solidam veritatem
in suis Libris sacratissimis ad utilitatem posteris reliquerunt?
Sunt enim sacre Littere Dei spiritu dictante
scripte.
Quare dicatur Infernus, ubi sit secundum c.74r.a
catholicam veritatem et quando factus. De
cruciatu bonorum et malorum in isto seculo.
Rubrica II
Infernus, prout locus est in quo eternaliter ostinatorum
anime puniuntur, egregie monstratur a Seneca qualis
sit, cum dixit, in tragedia
Furen. Herculis
: " Ipsaque
morte peior est mortis locus. Nec mirum, quia illic videtur
quicquid audire tremendum est" . Et appellatur
Infernus, teste Gregorio in 4
Dya.
, quia inferius iaceat
teterrimus carcer ille, unde Matheus XI: " usque ad Infernum
descendes" et Lucas in X: " ad Infernum demergeris"
et in psalmo legitur: " Veniat mors super eos et
descendant in Infernum" . Est namque profundior omnibus
terre partibus, dicente Seneca in tragedia
Furen. Hercu.
:
" Nil ultra iacet inferos" et in Evangelio Mathei XII:
" In corde terre" , quod non est aliud quam mundi centrum.
Et concludendo dixit Gregorius in preallegato lo loco:
" Quid obest non video ut Infernus sub terra esse
credatur" . Hoc idem roborat auctoritas Augustini c.74r.a
prout scripsi in li.
de Mundo
c. LXVII, et Psalmista c.74r.b
regius quando in LXXXV psalmo dixit: " Eruisti
animam meam ex Inferno inferiori" . Quin eciam excellentissimus
poetarum, Maro, dixit in li. VI: " Bis
patet in preceps tantum tenditque sub umbras, Quantus
ad ethereum celi suspectus Olimpum" 4. Theophrastus
eciam, teste Seneca in III
de Questio. Natura.
:
" Subterranea, inquit, minus nota nobis iura nature
sunt, sed non minus certa. Crede infra quicquid supra
vides. Illic specus vaste sunt ingentesque recessus suspensis
hinc et illinc montibus; abrupti in infinitum hiatus,
qui sepe receperunt lapsas urbes. Hec spiritibus laxa
sunt loca et stagna plena tenebris. Animalia illis nascuntur,
sed tarda et informia ut in aere ceco pinguique
concepta; pluraque ex hiis ceca ut talpe et subterranei
mures carentes lumine" . Require in eodem li. c. III
et in li.
de Anima
c. LVIII. Posset idem hac racione
catholica demonstrari: Deus est summum bonum, a
quo remotissimus sit qui peccat, sed, cum in celo Deus
habitare dicatur nec ab eo sit pars remocior c.74r.b
centro terre, merito peccantes tamquam in loco
a Deo remotissimo sepelliri dicimus, unde in
Evangelio Luce XVI legitur: " Sepultus est in Inferno" .
Hunc eximius poeta maternus, in prima sua
cantica, dixit a parte superiori propatulum, in inferiori
vero angustum esse. Per quam descripcionem
dedit intelligi Infernum habere fauces amplissimas
ad suscipiendos reos sed ad ipsos servandos profundissimum
atque artissimum locum esse. Require in
li.
Mun. c. Trenarus
et c.
Ethna.
Ideo dicebat Ovidius
in IIII li.
Metha
de Inferno loquens:
" Mille capax aditus et apertas undique portas
Urbs habet; utque fretum de tota flumina terra,
Sic omnes animas locus accipit ille, nec ulli
Exiguus populo est turbamve accedere sentit" .
Eundem, tamquam carcerem et sepulcrum obstinate
peccancium, Sancta Trinitas in principio mundi fecit,
cum presciret quosdam Angelos multosque homines
divine regule desertores. Quapropter idem
Poeta dixit in secundo capitulo prime partis: Rf.74r.b
" Iusticia mosse il mio alto factore;
Fecimi la divina potestate
La somma sapiencia e ‘l primo amore,
Dinanti a me non fuor cose create
Se non eterne e io eterno duro.
Lasciate ogne speranca voi chentrate" .
Require in li.
Mun.
c. II et Tullius in primo li. rethorice
de Invenctione
, dixit: " Impiis apud Inferos pena parata
est" . De quo Augustinus in primo
de Ci. Dei
: " Placuit
quippe divine Providencie preparare iustis bona quibus
non fruentur iniusti; mala impiis quibus non cruciabuntur
boni. Ista vero personalia bona et mala utrisque voluit esse
communia, ut nec bona cupidius appetantur que mali habere
cernuntur, nec mala turpiter evitentur, quibus boni ple
rumque afficiuntur. Et si sub eodem cruciatu accidat bonos
et malos affligi est ac si sub eodem igne aurum ponatur
et palea: rutilat enim aurum et fumat palea. Sic in eadem
afflictione mali detestantur atque blasfemant Deum;
boni autem precantur et laudant. Nam pari motu agitatum
fetet horribiliter cenum et suaviter redolent aromata" c.74v.a
Enim est teste Augustino in IIII libro preallegati
voluminis, " quicquid malorum ab iniquis dominis erogatur,
non est pena criminis, sed virtutis examen" .
Require in eodem li. c. V, VI, XII, LII. Confirmatur
per id Senece dicentis in ultimo
de Prov. Dei
: " Non
est arbor solida nisi inquam frequens ventus incursat.
Ipsa enim vexacione radices forcius figit; fragiles
sunt que in aprica valle creverunt". Et in tragedia
Hercu. Furem.
, dixit Seneca: " Imperia dura tolle:
quid virtus erit?. Moxque obiecit Licus, dicens uxori
Herculis: " Obici feris monstrisque virtutem putas?"
Cui respondit Megera dicens: " Virtus est domare
que cuncti timent, nec est ad astra mollis et terris
via" . Et vere Deus in bonis racionem sequitur quam
servant in discipulis preceptores, qui ab illis plus laboris
exigunt in quibus cercior spes est. Require in
eodem li. c. LII sed plenissime in c. XII. Malis autem
nunquam cause querularum desunt. Queruntur enim
quod elephantes mole corporea non equant, velocitate
cervos, levitate aves, robore thauros; quia nos c.74v.a
odoratu canes vincunt quod acie luminis non vincunt
aquile spacio etatis cervi, pisces natandi facilitate.
Queruntur eciam quod non sit hominibus bona
valitudo data, quod non habeant scienciam futurorum
infraque Deum sint. Sed quisquis es, iniquus
extimator humane sortis, cogita quanta nobis dederit
parens Deus, quantoque valenciora animalia sub iugum
mittimus, quodque nichil sit mortale quod no-
bis non subiaceat: tot virtutes accipimus, tot artes,
animum denique Deo similem. Circum eas licet
cuncta et, cum / nichil inveneris quod te esse malles
referas Deo grates, quod in hoc pulcherrimo domicilio
terrenis omnibus te patefecit. Require in eodem
li. c. XXX, et in li.
Vir.
C. IIII, XLV, et in li.
de Deo
c. ….(sic), et in li.
Ci.
C. II, et in li.
de Anima
c.XXIX.
Opiniones varie de Inferno secundum c.74v.b
phylosophos et poetas.
Rubrica III
Posita catholica veritate, videamus consequenter
opiniones irritas atque vanas que iam diuturnitate
contabuerunt. Dies enim commenta falsitatum delet
sed iudicia vera conservatur. Asseruerunt multi phylosophi
nil aliud Infernum esse quam mundum nostrum
quem pennosum omni tempore sexu et etate
videbant. In eo namque nimius estus et intensum
exundat frigus. In eodem est fames, sitis variique
dolores animi et corporum cruciatus. In eodem mali
suorum viciorum suppliciis afficiuntur unde Macrobius
in primo li.
super Son. Sci.
, volens poetarum
patefacere fictiones: " Quidam, inquit, aliud esse Inferos
negaverunt quam ipsa corpora, quibus incluse
anime carcerem fedum tenebris horrendumque sordibus
paciuntur. Hoc anime sepulcrum, hoc Ditis concava,
hoc Inferos vocaverunt, et omnia, que illic esse
credidit persuasio poetarum in ipsis humanis corporibus
assignare conati sunt" . Tullius eciam, in primo c.74v.b
de Questio. Tus
., videtur negare Infernum inferiorem
esse, dicens quecumque de eo scripta sunt, poetarum
et pictorum portenta esse. Quin eciam Picta-
goras, negans Inferos, dicebat animas in varia labi
corpora, prout scripsi in li.
de Anima
c. LIII. Seneca
eciam, in li. de
Consola. ad Marciam
pro morte filii:
" Cogita defunctum nullis malis affici, prout recitat
illa fabula que Inferos nobis facit esse terribiles.
Et credas mortuis nullas tenebras inminere nec carcerem,
nec flumina igne flagrancia, nec oblivionis
amnem, nec tribunalia nec penosos reos, verum in
libertate tam laxa: luxerunt ista poete et nos vane
agitavere terroribus" . Pretereo Iuvenalem pluresque c.75ra
alios infideles, / quia longa essent et infructuosa dispendia
si transcriberem quecumque a poetis et phylosophis
dicta sunt, affirmantibus nil aliud Infernum
esse quam que homines paciuntur in hac vita. Nec
est dubium quod infinitis suppliciis habundat humana
vita, que semper est anxia, ne quid sibi adversi
accidat de tantis malorum aggeribus huius seculi. c.75r.a
Sumus enim semper solliciti ne fame, ne bellis, ne
morbis, ne captivitatibus affligamur. Immo, quis nostra
posset enumerare mala? Quis ea extimare sufficiat?
Require in eodem li. c. LI. Nec tamen, propter
istas calamitates, debemus credere hunc mundum Infernum
esse. Ob quod dicebat eximius Augustinus in
XII li. super
Genn. ad litteram
: " Non audiendi sunt
qui dicunt Infernum esse in hac vita nec esse post mortem;
videant enim quomodo interpretentur figmenta
poetica. Aut unde Inferi appellantur si sub terris non
sunt? Cum Scriptura sacra sepe et sepius ponat Inferos
dicatque non tantum ante adventum Christi omnes alios
descendisse, sed ipsum Christum, ut inde iustos educeret" .
Si ergo illuc descendebant iusti, quis de impiis
dubitabit?. Require in eodem li. c. II, et in li.
de Deo
c. …(sic), et in li. de Anima c. LX, LXI, LXII, LXV,
LXVII. Possent tamen salvari phylosophi et poete, dicendo
quod non descripserint Infernum essencialem,
Nomina Inferni c.75r.a
Rubrica IIII
Inferni nomen fuit in secundo c. expeditum. Avernus
dicitur ab " a" , quod est " sine" , et " vernos" " delectacio"
quia in Inferno nulla est delectacio, sed sempiternus
horror. Require in li.
Aq. dulc. c. Avernus
. Abissus
dicitur quasi avisus, ab " a" , quod est " sine" , et " visus"
quasi sine visu, quia tantus est eius penarum gurges,
quod nullus plene videat illata supplicia peccatorum.
Require IIII capitula que sequuntur et in li.
Aq. dul.
Circa principium, Baratrum dicitur, quasi voratrum.
Est enim vorago, profunditate atra, ideo sepe ponitur
pro Inferno5. Ditem poete Infernum dicunt, quia ipse
Dis sit. Require in li.
Vir. c. Ditem
. Gehenna, prout
scribit Ysy. in XIIII
Ethy.
et Rabanus in XIII
de Ori.
c.75r.b
/ rerum, " est locus ignis et sulphuris, quem appellari
putant a valle ydolis consecrata, positaque penes muros
Ierusalem et plena cadaveribus mortuorum" . At
cuius pleniorem noticiam debes scire, prout scribit
Virgilius in
Elementario suo
, quod " ge" componitur
cum " Hennon" , quod fuit proprium nomen viri, c.75r.b unde dicitur " Gehenna" quasi " terra Hennon" vel filiorum eius1. Fiut namque Gehenna vallis nemorosa et pulcherrima propinqua Ierusalem, que dice- batur " vallis filiorum Hennon" . Nam filii Israel, relinquentes templum et altare Dei et sacrificia eius, descendebant ad hanc vallem et filios ac filias immolabant deo Molocho. Quapropter, iratus, Dominus comminatus est eis per Ieremiam, dicens quod eam reple- ret cadaveribus mortuorum. " Ecce, inquit, veniet dies sicut dicit Dominus, et non vocabitur Thophet neque vallis filiorum Hennon, sed vallis interfectionis" .Quod quidem impletum fuit quando Caldei expugnaverunt Ierusalem ibique occiderunt multitudinem Iudeorum, sive quando Titus ferro et igne vastavit urbem. Require in libro
Vir
, ubi scripsi de Tito, Vespasiani filio. Et hinc tractatum est quod Infernus diceretur Gehenna propter duplicem penalitatem, scilicet nimii caloris et frigoris; nam post resurrectionem erit in Inferno pena duplex, anime scilicet et corporis. Herebus est profundissimus terre
locus, quem arbitror idem esse cum Tartaro, c.75r.b
sed ideo Infernus dicitur, quia eternis cruciatibus
ibi hereant anime damnatorum, quamquam, gentilicio
more, dicat Servius,
super VI En
., quod Here-
bus sit pars Inferni in qua qui bene vixerant morabantur,
cum ad Elysios campos non nisi purgati proficiscebantur,
unde est: " Pauci leta arva tenemus" ,
prout Anchises dixit Enee, apud Virgilium, in li. V:
" Congressus pete, nate, meos. Non me impia namque
Tartara habent, tristes umbre, sed amena piorum
Concilia Elysiumque colo" etcetera.
Require in eodem li. c. LXII. Horcum mortem et terrenam
infimamque mundi partem dixere gentiles, quasi
" receptionem mortuorum" ab " horce" quod est " recipere" .
Eciam a poetis frequenter ponitur pro Plutone. c.75va
Require in li.
Vir. c. Horcus
. Tartarus, quem idem arbitror
esse cum Herebo, dicitur quia omnia ibi turbata
sint seu, quod est verius, a tortura et tremore frigoris.
Est enim profunditas Inferorum, de qua scribitur
in Mathei
VIII et XIII: " Illic est fletus et stridor dencium" .
Hunc dicit Boccacius, auctoritate Theodoncii, c.75v.a
more poetico fuisse conceptum Terre filium absque
patre. Ac Barlaham dicit a Terra fuisse conceptum,
sed eum adhuc torpentem stare in utero
genitricis, quia, vocata, Lucina noluit auxiliatrix
esse, eo quod ad ignominiam deorum Famam seu
Infamiam verius peperisset. Hoc figmentum ab effectu
nascitur. Dixi enim paulo supra Tartarum esse
Inferni fundum ubi reorum anime affliguntur. Torpet
igitur in matris utero, cum non possit ad superiora venire;
nam, si ascenderet, non esset Tartarus. Inproprie
igitur dicitur Terre filius, quia, quantumcumque
conceperit mulier, nisi in lucem conceptus venerit,
iure filius non diceretur. Sine patre conceptus dici-
tur, quia licet credamus terre corpus concavitates habere,
non tamen certi sumus an in creacione vel post
eas cavernas receperit.
Trenarus
plene ponitur in li.
De penis Inferni, sed primo de igne c.75v.a
Rubrica V
Cruciatus apud Inferos hiis versiculis demonstrantur:
" Flamma, gelu, fetor, vermes, flagella, tenebre demonis
aspectus, scelerum confusio, nexus" .
Prima Inferni pena ignis ponitur, qui, teste beato Cipriano,
ita se habet ad ignem nostrum sicut ad pictum se habet
ignis accensissimus temporalis. Roborat dicta eximius
Augustinus, dicens in li.
de generali Iudicio ad Sile ciam
:
" Ignis dampnatorum inextinguibilis est tantique
cannatis quod, si in mundum nostrum exeat, repente omnia
devorabit, neque aliis fomentis quam animabus et corporibus
dampnatorum ignis ipse nutritur" . Require in eodem
li. c. LXVIII et in li.
Mulier. c. Vesta
. Et quamvis
semper ardeat nunquam lucet ad consolacionem sed ad
penam, scribente Ysi. in primo li.
de Summo Bono
: " Gehenne
ignis lucet miseris ad augmenta penarum, sed nunquam
ad refrigerium lucebit eis" . Nunc audi Gregorium
scribentem, in IX
Mor.
: " Illa flamma, viciorum ultrix, concremacionem
habet, sed lumen non habet. Si enim ignis qui
reprobos cruciat lumen haberet, non dixisset Dominus: c.75v.b
‘Ligate ei manus et pedes et eum mictite in tenebras
exteriores’" . Et subdit: " Flamma illa comburit,
sed nequaquam tenebras discutit" . Et iterum sibdit:
" Quamvis ignis ille ad solacium non luceat, tamen, ut
magis torqueat, ad aliquid lucet" . Et iterum subdit: " Flamma
Gehenne non lucet reprobis ad consolacionis graciam,
sed ad penam" . Lucet enim ut videantur reprobi
in Inferno, confundantur et magis doleant; nec aliter
dives potuisset videre Lazarum" . Require eciam sequens
capitulum. Dixit eciam Lactancius de eodem
in VII li.
de Beata Vita
: " Sempiternus // ignis multum
a nostro divisus est; nam, si noster alicuius materie
fomite non alatur, extinguitur. At ille divinitus per se
ipsum semper vivit nec habet admistum fumum, sed
est liquidus et in modum aque fluidus. Hic ipse ignis
eadem vi purgabit iustos et cremabit impios. Quantum
tamen consumet de corporibus, tantum reponet semper,
sic ipse eternus eternum sibi pabulum ministrabit.- Require
in eodem li. c. II- Quod quidem poete transferunt
ad Titii vultures" . Require in li.
Vir
c.
Ticius
et in c.75v.b
hoc li. c.VIII. Et subdit: " Hoc ipso igne eciam post
Iudicium Deus examinabit iustos et si qui erunt ulla
peccatorum labe sordidi, abstergentur ab eo, sed quos
virtus ornaverit non sencient ignem illum. Est enim
tanta vis innocentie, quod ab ea ignis ille refugiat" .
Require sequens capitulum et in li.
de Anima
c. LXVII,
LVIII et LXIX.
Utrum anima separata vel dyabolus possit c.75v.b
ab igne corporeo pati penas
Rubrica VI
Est querela vetus et antichissima questio nostroque seculo
lo frequenter in scolis posita, utrum anima separata vel dyabolus
possit ab igne corporeo pati penam. Et quod ignis
Inferni sit corporeus patet per Gregorium, dicentem in IIII
Dya.
: " Gehenne ignem corporeum esse non ambigo, in quo
certum est dampnatorum corpora cruciari" . Et Augustinus
in XXI
de Ci. Dei
: " Oportet, inquit, ignem illum esse corporeum
quo cruciabuntur corpora dampnatorum" .// c.76r.a
Require in li.
de Anima
, c. LXIX. Et in li.
de Iudicio seculi
ad Silen.
: " Cur, inquit, non creditis incorporeos spiritos in
corporeo igne posse affligi, cum incorporei spiritus hominum
num possint corporalibus membris claudi et poterunt insolubilibus
vinculis suorum corporum alligari?" . Et beatus
Thomas in IIII
Contra gen.
: " Dampnatorum, inquit, corpora
et anime ab igne corporeo affligentur secundum sensum
a contrarietate sensibilium; nam qualitas ignis, propter excellenciam
ardoris sui est contraria equalitati complexioni,
non tamen talis afflicio poterit animam a corpore c.76r.a
separare" . " Et est pena conveniens, quia, sicut humana
anima peccat se convertendo ad corporalia inordinate,
ita conveniens pena est ut per corporalia affligatur.
Nichil enim potest affliccionem inferre nisi in quantum
est contrarium voluntati. Que non tantum corporaliter
sed spiritualiter debent intelligi veluti per similitudinem
dicta sint, sicut scribitur in
Esaye ultimo
:
" Vermis eorum non morietur in eternum" . " Potest enim
per vermem consciencie morsus intelligi in quo impii
torquebuntur. Non enim est possibile quod corporeus
vermis corrodat substanciam spiritualem neque corpora
dampnatorum que erunt incorruptibilia" .Sed contra
hos Doctores eximios potest sic argui phylosophice:
quod non tangit non agit. Sed ignis corporeus non potest
tangere animam, neque secundum ultima qualitatis,
cum anima sit incorporea, neque contactu virtutis, cum
virtus corporis non possit inprimere in substanciam incorpoream,
sed potius e converso. Ergo nullo modo anima
separata potest pati ab igne corporeo. Preterea aliquid
dicitur pati dupliciter: vel sicut subiectum passionis c.76r.a
ut lignum patitur ab igne, vel sicut contrarium, ut calidum
a frigido. Sed anima non potest pati ab igne corporeo
sicut subiectum passionis, quia opporteret quod
forma ignis fieret in anima, et sic sequeretur quod anima
calefieret et igneretur, quod est inpossibile. Similiter non
potest dici quod anima paciatur ab igne corporeo sicut
contrarium a contrario, tum quia anime nil est contrarium
tum quia sequeretur quod anima destruetur ab igne corporeo,
quod est inpossibile. Igitur anima non potest pati ab
igne corporeo. De hac questione dicit beatus Thomas in
IIII
Contra gen.
: " Origenes asseruit animam non pati penam
ab aliquo igne corporeo, sed dicebat quod eius spiritualis
afflictio metaphorice in Scripturis designabatur
sub ignis nomine" .//At Magister Sentenciarum, concordans c.76rb
cum Doctoribus sancte Fidei, affirmat omnino
in IIII li. et XL d. animam ab igne corporeo criciari ex virtute
alicuius superioris substancie alligantis spiritualem
substanciam tali corpori. Nec debet mirari quisquam. Vi-
demus enim et legimus per artes magicas, deo permictente,
spiritus demonium vel anulis vel ymaginibus alligatos. c.76r.b
Sic ipsi demones et anime separate, agente
bonitate divina, igni corporeo ligabuntur, qui quidem
cruciabit animas velut instrumentum seu minister
omnipotentis dei, unde Gregorius in IIII
Dya.
: " Si
viventis hominis spiritus incorporeus tenetur in corpore,
cur non post mortem igne eciam corporeo teneatur?
Teneri autem per ignem hominis spiritum dicimus
ut in tormento sit ignis videndo atque senciendo sicut
ex Evangelicis dictis1colligimus" . Scias tamen, secundum
eundem Gregorium in eodem IIII li., quod unus
est Gehenne ignis, sed non uno modo cruciat omnes
peccatores; sed quantum exigit unius cuiusque culpa,
tantum illic sentitur pena. Require in eodem li. c. 22,
30. Potest consequenter queri utrum demones, ubicumque
sint, pena ignea crucientur. Et dicitur quod sic,
auctoritate glose super Iacobum III " Inflamante Gehenna" ,
ubi dicitur: " Gehenna, idest dyabolus" , propter
quem facta est. Et sicut Gehenna semper ardet, ita dyabolus,
ubicumque sit, vel in aere vel sub terra, semper secum
fert tormenta flammarum. Ideoque theologi c.76r.b
communiter profitentur quod, a primo lapsu,
semper cruciati sint demones pena ignis materialis
ubicumque sint vel quocumque discurrant
sicut frebricitans semper secum defert febrilem
ardorem ubicumque sit vel quocumque feratur.
Secundam penam adeo intollerabilis frigoris theologi
profitentur quod, si mons igneus poneretur in
eo, repente in glaciem verteretur. Ob quod maternus
Poeta dixit in XXXII c. prime partis:
" Per ch’i mi volsi e vidime davante
E socto a piedi un laco che per gelo
Avea di vetro non d’aqua sembiante.
Non fece al corso suo sì grosso velo
L’inverno la Dannoia in Istrelicchi,
Né Tanai là socto il freddo celo,
Com’era qui; che se Tambernicchy
Vi fusse su caduto, o Pietrapana,
Non averia da l’orlo facto cricchi" .
Tertia pena est fetor intollerabilis. Et videtur iustum
esse ut ille fetor obsideat quos terrenorum seu c.76r.b
luteorum vanitas delectavit. // Confirmatur hoc c.76v.a
auctoritate Eloquii sacri; scribitur namque in XIX
c.
Gen.
quod super Sodomitas Deus sulfurem et igne
pluvit, ut eos ignis incenderet et eos fetor occideret.
Require in li.
Ci.
c.
Sogdoma.
Et Dantes, in 6 c. prime
partis:
" Grandina grossa, aqua tincta e neve
Per l’aere tenebroso se riversa;
Pute la terra che questo receve" .
Et subiunxit in XVIII c. eiusdem partis:
" Quivi venimmo; e quivi giù nel fosso
Vidi gente atuffata in uno stercho
Che da gl’hiumani privadi paria mosso.
E mentro che laggiù coll’occhio cercho,
Vid’un col capo sì di merda lordo,
Che non parea né layco né chyerco" .
Quarta est pena vermium. De quo Dantes, in tertio
capitulo Inferni, dixit:
" Questi sciagurati, che mai non furon vivi,
" Eran ignudi e stimolati molto c.76v.a
Da moschoni e da vespe ch’eran ivi.
Elle rigavan lor di sangue il volto,
Che, mischiato de lagrime, a’ lor piedi
Da fastodiosi vermi era recolto" .
Et subiunxit in XXIIII c.:
" E vidivi entro terribile stipa
Di serpenti de sì diversa mena
Che la memoria el sangue anchor mi scipa..
Più non si vanti Libia con sua rena;
Che se chelidri, iaculi pharee
Produce, e cencri con amphisibena,
Né tante pestilencie né sì ree
Monstrò già mai con tucta l’Ethiopia
Né con ciò che di sopra al Mare Rosso èe" .
Sed interdum a theologis quesitum fuit utrum in Inferno
sint corporales vermes. Quod quidem Augustinus reliquit
sub dubio in XXI de Ci. Dei, quamvis in 20 dicti voluminis
dixerit probabilius sibi videri quod ignis referatur
ad corpus, vermis autem tropice referatur ad animam.
Quod eciam confirmat beatus Thomas in III li. c.76v.a
de Arti. fidei.
Et in IIII
Contra gentiles
" Scias,
inquit, quod quandoque Scriptura de penis dampnatorum
loquitur corporaliter, sed tropologice debet
intelligi spiritualiter, velut per similitudinem
dicta sint, sicut quod scribitur in Esaye ultimo: ‘Vermis
eorum non morietur in eternum’. Potest namque
per vermem consciencie morsus intelligi, quo impii
torquebuntur. Non enim est possibile quod corporeus
vermis corrodat substanciam spiritualem neque corpora
dampnatorum, que resurgent incorruptibilia" .// c.76v.b
Quinta pena cedencium tenet verbera non aliter crebra
quam si fullonum malleis cederentur. De quo Dantes dixit,
in XVIII c. prime partis:
" Vidi demoni cornuti con gran ferce,
Che li bactiem crudelmente dietro.
Ahy come facien lor levar le berce
A le prime percosse! già nesuno
Le seconde aspectava né le terze" .
Et per totum XXVIII ponit cruciatus, vulnera et verbera
dampnatorum. Sexta dicitur tenebrarum pena. c.76v.b
Habebunt namque, teste Augustino in preallegato
libro ad Silenciam, tenebras palpabiles privacionesque
claritatis ignis et solis propter crassitudinem
aeris. Quod eciam sensit Seneca in
Furente
:
" Stat chaos densum tenebreque turpes" .
Et subdit in Thyeste:
" Nec dies sedat metum: Nox propria Inferno est" .
Nec mirum, quia mentem quam carnalis delectacio
inficit, ita obtenebrat ut veri luminis claritatem non
videat. Septima demonum aspectus, ut patet in eodem
li. c. XV, XVIII, XLVIII, XLIX. Hic audi Senecam
describendo dominum Inferorum:
" Magna pars regni trucis
Est ipse dominus, cuius aspectum timet
Quicquid timetur" .
Ipsi eciam mortuos et demones nigros dicimus, cum nigra
nobis terrorem incuciant. Ideoque dicebat Oracius, antiquus
poeta:
" Hic niger est: hunc tu, Romane, caveto" .
Et Marcus Polus, in suo
de varieta. Pro. et R. Orien
c.76vb
scribit quod inter alias provincias Indie est provincia
Machabos seu Machar, in cuius quadam civitate, racione
situs fortissima, est corpus beati Thome Apostoli facientis
miracula infinita. Gentes huius provincie sunt nigerrime,
non tam natura quam arte; nam natos infantes
non multum nigros ungunt et lavant sepius cum oleo susimani
quod quidem cuncta denigrat. Ideo pauperes albiores
sunt, quia nequeunt illud emere quod precio magno
venditur. Dicunt enim virum et feminam pulchriorem qui
nigrior est, ob quod pingunt nigerrimos deos suos, dicentes
demones albos esse1. Octava pena est confusio peccatorum
que apud Inferos tanta est quod se Deiphebus abscondebat
apud Virgilium, in li. sexto, ne ab Enea consanguineo nosceretur
sceretur. Et Dantes, in XVIII c.
Inf.
, // ad hoc insinuandum, c.77r.a
dixit:
" E quel frustato celar se credecte
Bassando il viso; ma poco li valse,
Ch’i’ dissi: ‘O tu che l’occhio a terra gecte,
Se le façcon che porti non son false,
Venedico se’ tu Caccianemico:
Ma che ti mena a sì pungenti salse?"
Et de alio subiunxit, in c. XXXII, dicens: c.77r.a
" Ond’elli a me: ‘Perché tu me dischiomi
Non te dirò ch’i’sia, né monstrarotti
Se mille fiate in sul capo mi tthomi’.
I’ avea già ei capelli in mano avolti,
E tracti glin’avea già più d’una cioccha,
Latrando lui cogli occhi giù racolti,
Quando un altro gridò: ‘Che hai tu Boccha?
Non te basta sonar colle mascelle,
Se tu non latri? Qual diavol ti tocha?’"
Nona tenet ignea vincula, quibus non tantum peccancia
membra, sed omnia ligabuntur, dicente Poeta materno,
in IX c. prime partis:
" Tra gli avelli fiamme erano sparte,
Per le quali erano sì del tucto acesi,
Che ferro più non chiede a verun’arte" .
Et latissime idem ponit in XXVI c. dicte prime partis3.
Nec inmerito hiis novem penis maxime affliguntur,
quia novem Angelorum ordines neglexerunt. Additur
cunctarum penarum pessima, scilicet carencia visionis
Dei. Et, quod est gravissimum, nunquam mali poterunt c.77r.a
penitere nec se corrigere nec mori, quamquam
per dolorem sepius mortem querant ipsamque vocent
sepius alta voce, dicente Poeta materno, in primo c. pri-
me partis:
" Vederai gli antichi spirti dolenti,
Che la secunda morte ciaschum grida"
Et si dicas quomodo sciri potest quod tales apud Inferos
pene sint, rspondeo: " per dicta Sanctorum, quibus talis
revelacio facta est, secundum id Apostoli dicentis
ad Romanos
c. primo: ‘Revelatur ira Dei de celo super omnem
impietatem et iniusticiam hominum hiis quibus manifestavit
Deus" . Vis ut epilogem ante dicta? Quid aliud est
Infernus nisi nox, lacrime, fetor, sitis, fames, frigus, estus,
stridor, vincula, vermes, discordia, superbia, confusio, remorsus
consciencie, timor, desperacio, odium Dei et omnium
rerum? dicente Poeta materno in tercio c.prime partis
" Biastemavan Dio e i lor parenti,
L’umana spetie il luogo el tempo el seme
Di lor sementa e di lor nascimenti" .
Quid amplius tempus tero? Aut quis quanto vis c.77r.a
eloquencie fluvius huius Inferni miserias explicabit?
cum nibilissimus poetarum, postquam de Inferis multa
dixit, fassus est a materia sua vinci, subiciens ista
carmina:
" Non michi si lingue centum sint oraque centum
Ferrea vox, omnis scelerum comprehendere formas,
Omnia penarum percurrere nomina possem" .
Et Ovidius in VIII
Methamorphoseon
:
" Non michi si centum deus ora sonancia linguis
Ingeniumque capax totumque Helicona dedisset,
Tristia prosequerer miserarum vota sororum" .
Brevius autem dixit Seneca in
Furente
:
" Ipsa mors peior est mortis locus" .
Vis eciam audire theologos? Ipsi omnes profitentur
tot et tanta fore supplicia dampnatorum, quod dyabolus
per voluntatem deliberativam, si ei daretur opcio, pocius
vellet non esse quam sic esse. Nec mirum quia ibi
sensu percipitur quicquid auribus metus est. Require
in eodem li. c. I et capitulum inmediate sequens.
Ad huius infaustas penas, Dei sentencia, c.77r.b
condempnabitur quisquis celestibus bonis
preposuit fallacia gaudia terrenorum. De quo
celeberrimus Poeta maternus dixit, in III c.
prime partis:
" Color che moron nell’ira de Dio
Tucti convengon qui d’ogne paese" .
Qui autem a vanis delectacionibus mundi excucient
corda sua, Inferni cruciatibus non ledentur. Hic non
inmerito queri potest an dampnati in Inferno vellent
dampnari omnes. De hoc quesito dicunt theologi universi
quod, sicut in beatis est perfectissima caritas,
ita in dampnatis odium atrox ac vehementissimum
est. Ergo, sicut beati gaudent de gloria electorum vellentque
quod omnes salvarentur, ita mali torquentur
de gloria beatorum vellentque omnes dampnari ac dampnatos
esse. Invident tamen magis extraneis quam propinquis;
augeretur enim pena dampnatis si omnes eorum
proximi dampnarentur et alii salvarentur. Ob quod
dives in Evangelio petiit fretres suos a dampnacione eripi.
Sciebat enim quod non omnes homines damnarentur c.77r.b
voluisset tamen libencius omnes suos fratres non dampnari
cum omnibus. Viget quippe tantum odium in dampnatis
quod, quamvis pena singulorum crescat ex multitudine
dampnatorum, tamen magis eligunt plus torqueri cum multis
quam minus soli.
Utrum corporali igne consumentur corpora c.77r.b
dampnatorum
Rubrica VII // c.77v.a
Restat consequenter ostendere utrum illo igne corporeo
consumentur corpora dampnatorum. De quo Augustinus
in XXI
de Ci. Dei
, monstravit per exempla varia quod igne
illo non consumabuntur corpora, sed sine consumpcione
ardebunt ignibus sempiternis. Require in eodem li. c. V
sicut animus, cuius presencia corpus vivit, potest dolorem
pati, sed non mori. Conclusit tandem: " Dico quod dampnatorum
corpus semper uretur, sed numquam deficiet" .
Ideoque dixit beatus Thomas in IIII
Contra gentiles
: " Anime
dampnatorum fuerunt Deo voluntate et opere semper
adverse. Ideoque ipsorum corpora pacientur a rebus passibilibus
affliccionem, sed neutiquam corrumpentur eruntque
ipsorum corpora tenebrosa sicut ipsorum anime aliene sunt
a lumine divine cognicionis et gracie" .
Utrum in Inferno sit corporalis fletus c.77v.a
et profluvia lacrimarum.
Rubrica VIII
Queritur consequenter an sit in Inferno corporalis fletus
quantum ad resolucionem et profluvia lacrimarum, cum
in sacra Scriptura legatur quod ibi sit fletus et stridor
dencium1. De quo dixit beatus Thomas in li.
de Articulis
:
" Puto quod, non quia in illis corporibus nulla potest fieri
resolucio ad interitum corruptiva, sed per fletum, nisi
aliquid illis corporibus addiceretur, consumentur corpora.
Quod est penitus contra fidem. Debet ergo methaphorice
intelligi Scriptura sacra, quia potest fieri dolor cordis,
oculorum et capitis conturbacio prout in fletibus esse solet.
Utrum sit melius non esse quam apud c.77v.a
Inferos dampnatos esse. Si quid boni
in Inferno est et si renovabitur Infernus
propter Iudicium Generale.
Rubrica IX
Hesitatur a multis utrum sit melius non esse quam apud
Inferos dampnatum esse. Ubi nota quod non esse potest
considerari dupliciter. Uno modo simpliciter secundum
se, et sic nullo modo potest esse appetibile, cum non habeat
beat aliquam racionem boni, sed sit solum privacio boni.
Alio modo potest considerari secundum quid, prout est
remotivum pene seu vite misere. Et sic non esse accipit
racionem boni. Nam carere malo bonum est, prout scribit
Phylosophus in V
Ethy.
Et, secundum hoc, dampnati possunt eligere secundum
deliberativam racionem nolle esse, prout // scripsi c.77v.b
in LXVII et XXXIIII huius li. Et hoc monstratur aperte,
cum scribatur, in XXX c.
Ecclesiastici
: " Melior
est mors quam vita perversa" . Et Ieronimus, tractans
id Ieremie c. 20: " Maledicta dies in qua natus sum" ,
" Melius, ait, est non esse quam male esse" . Et c.77v.b
Bernardus in XXXV
Sermone
tractans id
Canticorum
:
" Si ignoras te, o pulchra inter mulieres, egredere
et abi post greges tuorum sodalium. Homines quidem
merito ignorancie ignorati, id est reprobati, et ad
tremendum illud iudicium stare et perpetuo igni tradi
haberent, non autem pecudes. Nec dubium fore deterius
hiis qui sic erunt quam hiis qui omnino non erunt, cum
Salvator, de Iuda loquens, dixerit apud Matheum in XXVI
et Marcum in XIIII: ‘Melius fuerat ei si natus non fuisset
homo ille’. Non enim ille dixit: ‘Si natus non fuisset’, sed
‘Si natus non fuisset homo’; nam, si fuisset belua vel alia
creatura que non habuisset iudicium racionis, ad hoc tremendum
iudicium non veniret" . Require in eodem li. c.V
6.7 et notanter scriptum quod feci super primo c.
Infer.
Dantis. Damascenus autem, resumendo predicta verba Salvatoris,
dixit: " Facit bona Deus omnia quecumque facit,
sed homines ex propria electione fiunt boni et mali. Ideo
nullus potest de Deo conqueri qui eos bonos fecerat" .
Scias eciam quod in hiis horrendis cruciatibus aliquid boni
admixtum est, iusticia scilicet omnipotentis Dei c.77v.b
cum ordine in quantitate penarum, ut qui gravius peccaverint
gravius puniantur, iuxta Salvatoris sentenciam
dicentis, apud Lucam VI et Matheum VII et Esayam
LXV: " Eadem mensura qua mensi fueritis mensurabitur
vobis" . Require in eodem li. c. II, VI. Si autem
Infernus novabitur in melius tempore Generalis Iudicii,
recolo posuisse in secundo c. huius li.3, sed lacius
in li. Mun. c. XLVIII, LXVII, LXX.
Quando et quare Infernus factus fuit c.77v.b
Ubi sunt demones. In quo loco invocantur.
Quare non stant in celis nec
in terra.
Rubrica X c.78r.a
Infernus iste velut carcer demonum cunctorumque reproborum
fuit ab inicio seculi a Deo factus, ut dixi in
secundo c. huius li., quamquam modo in tenebroso aeris
carcere teneantur usque ad tempus Iudicii Generalis,
scribente Augustino, in li. III
super Gen. ad litteram
, et
Magister Sentenciarum, in li. secundo, d. III, et Petro
Apostolo, in secundo c.
Epistule sue secunde canonice
:
" Nulli mirum sit si demones post peccatum in ista caligine
inferioris aeris detrusi sunt, qui agitatur ventis, tonitruis
et fulminibus concitatur, densatur in nubes, stillatur
in pluviam, pruinis, grandine aliisque multis quassacionibus
alteratur. Nec possunt spacia purioris aeris, sed
ista tantum caliginosa tenere, porrecta usque ad terras et
aquas maris. Hec turbida et procellosa loca tenebunt usque
ad Iudicii tempus" , iuxta id Mathei XXV: " Ite maledicti
in ignem eternum" . Et quia in isto aere stant in c.78r.a
forma crucis, dicit Cecchus Asculanus quod qui
eos invocant stant in triviis seu cruciatis viis ad
ipsos invocandos. Addit Magister Sentenciarum
in preallegato loco: " Non possunt demones in celis
esse, ubi amenissimus locus est, quia multum alleviarentur
a penis, nec possunt terras colere, quia nimis
molesti hominibus essent" . " Descendunt tamen,
ut dicit preallegatus Magister in eadem loco, quotidie
in Infernum demones, tum quia illuc deducunt animas
cruciandas, tum quia illic tortores eciam semper assistunt" .
Quid sunt demones. Quando, quales, ubi c.78r.a
et quare Deus eos creavit et quot ceciderunt.
Quare Deus non parcit dyabulo, cum
parcat homini.
Rubrica XI
Si quis forsan peteret quinam isti essent demones, respondet
Apulegius dicens, in li.
de Deo Socratis
: " Demones
sunt genere animalia, anima passiva, mente racionalia, corpore
aerea et duracione eterna. Catholici vero dicunt quod
demones sunt spiritus nocendi cupidi, a iusticia penitus alieni,
superbia tumidi, fallacia callidi et ultores scelerum iuxta
divine iusticie voluntatem. Poete vero dicunt quod sunt Zartarei
proceres, rectores noctis, alumni nequicie, fabri scelerum
culpeque magistri. Sed quando eos creavit Deus et qua-
les et ubi et quare et quando et //quot ceciderunt, re- c.78r.b
recolo posuisse in V c. li.
de Angelis.
Et in li.
Vir.
c.
Adam
poterit colligi quare Deus creavit diabolum, cum presciverit
eum futurum malum. Sed hic quid alibi non dixi nota: homo
et dyabolus per superbiam lapsi sunt, verum homini pepercit
Deus, cur ergo de simili peccato non pepercit dyabolo?
Respondeo: quia homo, reversus ad penitenciam, c.78r.b
cognovit se esse minorem Deo, at dyabolus ita obstinatus
est, quod nedum ipsum penituerit, sed se eciam
nunc Deo superiorem dicit, scribente Apostolo de Antichristo:
" Adversabitur et extolletur supra omne quod
Deus dicitur" . Non enim dyabolus petit veniam, quia
non compungitur ad penitenciam. Hoc idem probatur
per id quod scribitur in
Vita Patrum
: " Dum quidam venerabilis
pater a Deo precibus et lacrimis impetrasset
quod dyabolus in pristina beatitudine reciperetur si, flexis
genibus, se Deo peccasse confiteretur, sed per merita
suorum vulnerum veniam postularet, respondit dyabolus
dicens: " Quid ego mali feci a quo tantam subieccionem
postulat? Nec satis est quod me tot seculis pro vinta
displicencia cruciavit? Igitur volo quod hanc reverenciam
michi conferat et de illatis iniuriis a me humiliter petat veniam2.
Require sequens capitulum inmediate.
Utrum demones possint penitere. Quid c.78r.b
semper volunt. Numquid fiant boni Angeli.
Nullus descendit a celis qui non revertatur
ad eos.
Rubrica XII
Cum Deus penitentibus promictat veniam, non inmerito
dubitatur utrum, si demones penitere velint, possint itaquod
eorum mala voluntas rectificetur. De quo sic scribit
Magister Sentenciarum in VII d. li. II: " Boni Angeli ita
a Deo per gratiam confirmati sunt, quod peccare nequeant;
mali vero ita facti sunt obstinati, quod bonam voluntatem
habere nequeant" . Racio nostri casus est: quia gravius homine
peccavit Angelus, ergo, secundum iusticiam, debet
puniri gravius. Sed peccatum hominis fuit punitum pena
mortis, que a nullo vitari potest. Erat ergo necesse quod
peccatum Angeli similiter puniretur pena mortis spiritus
angelici, sed, cum Angelus inmortalis sit, puniri non poterat
pena mortis. Igitur necesse fuit quod puniretur pena dampnationis
eterne et ideo sunt demones obstinati. //
Volunt tamen quandoque id fieri quod Deus vult. c.78v.a
Non tamen recta voluntate id volunt, sed quia c.78v.a
semper volunt malum et semper divine voluntati
conantur obsistere. Ideo contra ipsos sic exclamavit
eximius maternus Vates in IX c.prime partis:
" O cacciati del ciel gente dispecta,
Perché recalcitrate a quella voglia
A cui non puote el fin mai esser moço,
Che già più volte v’à cresciuto doglia?
Che giova nelle fata dar di coço?
Cerbero vostro, se ben ve ricorda
Ne porta anchor pelato il mento e ‘l goço"
Require in li.
Angelo
. c. XI, XXXVIII. Putavit tamen
Origenes, prout scribit Augusti. in 21
de Ci. Dei
, post
metas certi temporis demones ab illis cruciatibus liberari
et sanctis Angelis sociari. Ob quod et alia plurima
eius dicta, dicit quod Origenes ab Ecclesia reprobatur
in plurimis dictis eius. Require in li.
Vir.
c.
Origenes
et
in li.
Mundi
c. LVI et in li.
de Anima
c. LXXIIII. Quia
tamen fuit honoratus Doctor pius plurium inter omnes,
nescio si ista dixerit deceptus multa pietate Dei, seu
deceptus fuerit quia omnes theologiçantes dicunt c.78v.a
quod nunquam aliquid a celo descenderit quod iterum
non ascenderit. Quod eciam Dantes tetigit quando
dixit, in capitulo
Para
.:
" Lo raio de la graçia
Multiplicato in te tanto resplende,
che te conduce sopra quella scala
U’ sença resalire nesun descende" .
Sed videtur contra hec posse sic obici: Lucifer descendit
cum multitudine Angelorum nunquam ad illam gloriam
reversurus, ergo etcetera. Ad hoc respondens, profiteor
theologos dicere quod verum est; nam quotidie descendunt
Angeli divine voluntatis executores et, officio
exacto, redeunt. Consequenter respondeo ad obiecta dicens
quod Lucifer non descendit, sed subverso capite cum
sua multitudine deiectus ac precipitatus fuit, dicente ipso
Dante, prout paulo supra posui:
" O cacciati del ciel, gente dispecta" etcetera.
Etiam ipse Augustinus dixit, in XI preallegati voluminis:
" Quis catholicus christianus ignorat nullum novum dyabolum
ex bonis Angelis ulterius futurum esse, sicut c.78v.a
nullus dyabolus in societatem bonorum Angelorum
revertetur ulterius?" . Require in li.
Angelorum
,
c. XII. Et si dicas: " Cur Deus corruptam
dyaboli voluntatem non convertit in bonam?" ,
patet solucio in ea que scripsi in li.
de Deo
,c. X
et in li.
Vir.
, c.
Adam.
Eciam require sequens capitulum.
Quantum possint demones. Sunt suppositi c.78v.b
bonis Angelis. Possunt modicum in temptando.
Semper volunt mala et semper nobis insidiantur:
cum exemplo. Quare Deus permictit
quod nos temptet dyabolus. Demones timent
iustos.
Rubrica XIII
Quid quantumve possint demones aperitur in XLI c. li.
Iob
,
ubi de ipsorum potencia scriptum est: " Non est potestas super
terram que comparetur illi" . Sed ita est a divina bonitate
frenata quod Augustinus dicat in XI
super Genesi ad litt.
:
" Habet ipse dyabolus maximam cupiditatem nocendi, facultatem
autem non nisi que datur" . Et paulo post subiunxit:
" Supposuit Deus Angelos malos bonis, ut malorum inprobitas
non quantum nititur, sed quantum sinitur possit" . Hoc
Idem confirmat in secundo li.
de ci. Dei
. Require in eodem
li., c. 20 scilicet. Scias ulterius quod potestas dyaboli in
temptando debilis valde est, nisi ei facile temptatus consenciat,
scribente Gregorio
in Mora.
:" Debilis est hostis qui non
nisi volentem vincit" . Eciam scribit Apostolus: " Omnis potestas
a Deo est" . Super quo verbo dixit Bonaventura: c.78v.b
" Non solum de potestate hominis intelligendum
est, sed eciam de potestate dyaboli" . Ideo scripsit Gregorius,
in secundo
Mora
., quod nec aerem in quo habitant
nec alia possunt elementa concutere, nisi permictat
Deus. Require in li.
de Angelis
, c.XXVIII, XXXIII.
Etiam legitur in Mathei VIII et Marci IIII quod non
potuerunt, nisi impetrata licencia, turbare porcorum gregem.
Require in li.
Aque dul.
, c.
Tarentum
. Non sunt igitur
formidandi si nequeunt, nisi permissi, ledere, sed ira
Dei timenda est, sine cuius nutu nil inquietare queunt.
Ipsi enim, si possent, facerent omne malum, scribente Gregorio
in XVIII
Mora.
: " Omnis voluntas dyaboli iniusta
est, tamen, Deo permictente, omnis eius potestas iusta.
Ex se enim quoslibet temptare iniuste appetit, sed eos qui
temptandi sunt non nisi iuste temptari permictit Deus" .
Et in li. III
Dya
: " Malignus, inquit, spiritus cogitacioni,
locucioni atque operacioni nostre semper assistit, si fortasse
quid inveniat unde, apud examen eterni Iudicis, accusator
cusator existat. Vis enim nosse qualiter nobis semper insidiatur
dyabolus?" . Scribit Gregorius, in pre- // c. 79r.a
allegato loco, quod quidam sacerdos, ab itinere reversus
domum, mancipio suo negligenter ad ipsum
venienti diceret: " Veni, dyabole, discalcia me!" . Mox
ceperunt caligarum corrigie in summa velocitate dissolvi,
ut aperte monstraret quod ipse, qui nominatus
fuerat ad extrahendas caligas, obediret. Tunc presbiter,
expavescens, magnis vocibus exclamavit: " Recede, miser,
recede! Non enim tibi, sed meo mancipio imperabam" .
Qua in re collige qualiter antiquus hostis verba et opera
nostra servat. Nunquam enim nos inpugnare cessat ut saltem
nos importunitate vincat. Si dicas: " Cur permictit
Deus quod nos fragiles temptet dyabolus?" , respondit Ieronimus,
describendo
vitam beati Antonii
: " vel ad penam
si delinquimus, vel ad gloriam si probamur" . Nunc ad incepta
revertor. Dixi enim: demones nobis timores incuciunt.
Nunc scias quod ipsi iustos metuunt timentes Deum, quo
nomine, per ipsos adiurati, de corporibus fugiunt. Quorum
verbis, tamquam flagris verberati, non modo se demones
confitentur, sed nomina sua edunt, quoniam nec Deo, per
quem adiurantur, nec iustis, quorum voce torquentur, c.79r.a
mentiri possunt. Ideoque sepe maximis ullulatibus
editis, verberari se et ardere proclamant1. Require
in eodem li. c. XIX. Boni autem, hoc est iusti
prout scribitur non modo in Libris sacris, verum, prout
scribit Hermes Tremegistus in li.
de Verbo eterno
et Asclepius, auditor eius ab incursionibus demonum
tuti sunt. Scripsit enim Hermes: " Pius homo neque
demoni neque fato subiacet" . Et Ieronimus, in preallegata
Vita beati Antonii
: " Experto, inquit, credite: pertimescit
Sathanas recte viventem; nequit enim teterrimus
coluber, ex precepto Domini, nocere bonis sub quorum
vult eum iacere vestigiis. Ipse enim dixit: ‘Ecce, dedi
vobis potestatem calcare serpentes et scorpiones et vos
posui super virtutem inimicam’" . Quia ergo non possunt
demones bonos ledere eos temptando, sequitur ut
ipsos Dei gracia auferant ne possint eorum nequicia cohercere.
Require in eodem li. c. XXXI.
Mirantur interdum docti et imperiti cur Deus sinat quandoque
bonos fieri miseros et abiectos, inopes, exules et infelices,
malos vero potentes, divites et venerandos1. Grandis
est ista materia brevitatique nostri operis inimica. Ideo, si
quis eam nos flagitat, legat Boecium in li. IIII
de Consolacione
.
Nec hic tamen materia penitus indiscussa pretereatur,
audi Senecam dicentem, in li.
De Providencia Dei
, in
quo catholice multa dixit. Et, inter alia, " Deus- inquit- pro
filiis habet homines, sed corruptos et viciosos patitur luxuriose
vivere, quia non censet eos sua emendacione dignos.
Bonos autem, quos diligit, castigat sepius et assiduis laboribus
ad usum virtutis exercet" , cum scribatur in XXVII c.
Ecclesiastici
: " Vasa figuli probat fornax et tribulacionum
exercitacio probat iustos" . Et Apostolus in XII
ad Cho
:
" Omnem – inquit – flagellat Dominus quem recipit in fi-
lium. Et quis est elle filius quem pater non corripiat quamquam
nulla disciplina videatur gaudii sed meroris?" . c.79rb
Et Salvator, apud Iohannem in III c.
Apo.
: " Ego quos
amo arguo et castigo" . Hoc quidem Deus facit, ne bonos
caducis temporalibus depravari sinat et ipsi, correcti,
referunt devotissime Deo grates quod eos corrumpi bonis
temporalibus non permisit. Require in eodem li. c.III,
XXVIII. Nec temporalem felicitatem cupit sapiens, ne
quem per humanitatem ledat, nec affectat potenciam, ne
cuiquam iniurietur. Audi nunc Gregorium, scribentem in
V
Mora.
: " Deus quandoque celeriter trucidat malos, ut eorum
morte bonorum corda confirmet. Quandoque diu prevalere
iniquos patitur, ut boni fiant, reproborum exercitio,
meliores. Si autem nullum percuteret, quis Eum humana curare
crederet? Si vero omnes qui male agunt occideret, qui-
bus extremum Iudicium exhiberet? Nonnunquam igitur malos
ferit, ut monstret quod in vita mala non deserit. Nonnunquam
eos diu tolerat, ut considerantibus monstret ad quod
iudicium eos servat5. Nam, quanto hic altius perverse
agendo proficiunt, tanto durius in futuro seculo feriuntur" .
Et paulo prius dixerat idem autor, in eodem li V: " Cum bonis
hic male est et malis bene, hoc fortasse evenit ut, c.79r.b
si qua boni agendo //delinquerint, hic condigna recipiant c.79v.a
ne eternis cruciatibus puniantur. Mali autem si
qua bini in vita faciunt, illa in vita ista recipiunt, ut ad
tormenta duriora in posterum reserventur, unde dictum
fuit ardenti diviti in Inferno: ‘Memento, fili, quod recepisti
bona in vita tua et Lazarus similiter mala’. Sed cum
bonis hic bene est et malis male, incertum valde fit utrum
boni ideo bona habeant, ut provocati ad meliora crescant;
an latenti iudicio suorum operum retribucionem accipiant;
et utrum malos ideo adversa feriant, ut ab eterno supplicio
corrigendo defendant; an hic incipiat eorum pena complenda
postmodum in futuro. Quamobrem Sancti viri, cum prospera
eis suppetunt, pavida suspicione turbantur. Timent
enim magis prospera quam adversa" , nec inmerito, cum
scribatur
Proverbiorum
tercio: " Quem Deus diligit, quam
pater corrigit et castigat" . Subiungitque Gregorius in li. XI:
" Aliud est quod omnipotens Deus misericorditer tribuit, et
aliud quod misericorditer habere sinit; nam quod perverse
predones faciunt, non nisi iuste fieri permictit equissimus
dispensator. Ecce quidam in montis faucibus constitutus c.79v.a
itinerantibus insidiatur; sed qui ea transit fortasse
iniqua quedam perpetravit interdum. Deus igitur, eidem
in vita ista mala retribuens, eum insidiatoris manibus tradit
et eum spoliari rebus vel etiam interire permittit.Quod
ergo predo iniuste fecit, equissimus Iudex iuste fieri permisit.
Sic enim purgatur qui opprimitur et reatus crevit in opprimente,
ut vel de profundo nequicie ad penitenciam reverteretur
vel, non rediens, tanto gravius puniretur quanto
in suis iniquitatibus fuit clemencius tolleratus" .Et subiunxit
in li. XXXIII idem Doctor: " Electis suis iter mundi asperum
Deus fecit ne, si delectarentur in via, celestis patrie obliviscerentur" .
Require in eodem li.c. II. Et, ut concludam, scribit
Damascenus in XLV c. sui li.
Sentenciarum
: " Concedit
Deus quandoque, iustum calamitatibus affligi, ut aliis virtutem
in ipso latentem monstret, ut in// Job; quando- c.79v.b
que, ne ex gratia et scientia sibi data in superbiam prolabatur,
ut in Paulo evenit; quandoque, quis in penis moratur ad
tempus ut ipsum intuentes erudiantur, ut in Lazaro" . Et sequitur
per exempla plurima, que libencius posuissem, nisi
me removisset promissa brevitas. Non tamen Ieronimus c.79v.b
postergandus est, dicens: " Non tantum difficile,
sed inpossibile est quod aliquis fruatur bonis presentibus
et futuris, ut hic ventrem et illic mentem repleat,
sicque de diviciis ad divicias transeatur et in celo
et in terra appareat gloriosus"
Demones naturaliter multa presciunt. Quia c.79v.b
multa sciunt etcetera. Sciencia inflat quos
sciencias docuerunt et ydolatriam.
Rubrica XV
Demones naturaliter presciunt futura multa, prout scripsi
in li.
de Angelis
, c. XIII, XIIII. Nec mirum. Inest enim illis
rerum cognicio longe plusquam humane infirmitati. " Vigent
enim – prout scribit Magister Sentenciarum in VII d.
li. secundi, concordans cum Augustino in li.
de Divinacione
demonum
– acumine sensus, experiencia longe vite et
sciencia longe maiori quam nostra sit" . Et subdit uterque
quod sancti Angeli, iussu Dei omnipotentis, eis futura revelant
multa et ipsi que acturi sunt, velut divinando, predicunt.
Require in li.
Angelorum
c. XIII. Addit Augus.: " Ita
demones de tempestatibus, de arbustorum frugumque generibus
multa prenunciant, ut eorum rerum inexperti eos censeant
divinare" . Et " quoniam scripsit Apostolus, dictante
Deo, ‘Sciencia inflat, caritas vero edificat’, ipsi, per scienciam
que in eis sine caritate est, adeo facti sunt turgidi,quod
verum cultum religionis divinosque petant" . Ob quod, teste
Lactancio in secundo li.
Divi. Insti.
, monstraverunt c.79v.b
Astrologiam, Aruspicinam, Auguracionem, Nigromanciam,
Artem Magicam, et quicquid malorum clandestine
gentes monent monstratur1horum profunda sciencia, ubi
legitur in // Ezechiele: " Tu signaculum similitudinis c.80r.a
Dei, plenus sapiencia, perfectus decore, fuisti in deliciis
Paradisi" . Hic, pulsua de superis, semper nocuit, sed tunc
forcius infecit mundum quando, a principio imperii Nini,
regis Assiriorum, usque ad tempus gracie, cum in statuis
darent oracula de futuris, deos plurimos confinxerunt unumque
regem Iovem. Require in li.
Vir.
c.
Belus
seu
Bellus
.
Et, ut firma fide vulgus crederet quod dicebant, sacrificantibus
presto aderant sepiusque monstrabant prodigia, quibus
esse vera numina credebantur. Inde facile fuit quod lapis
ab augure novacula scinderetur. Require in li.
Vir.
c.
Luchumon
– quia Iuno Veientana se Romam velle migrare diceret
- require in li.
Vir.
., ubi scripsi de Camillo patre - quia
manum Claudie navis voluntarie sequeretur6, require in li.
Mulier.
, c.
Claudia
. Hinc eciam factum est quod serpens, ab
Epidauro accersitus, Romanam urbem a pestilencia liberavit
Require in li.
Vir.
, c.
Esculapius
. Sed, ne per plura c.80r.a
exempla curram, quis non videt has omnes demonum esse
fallacias?. Qui, cum interdum revelante Lucis Angelo seu
per acumen ingenii vel sciencie aliquod videant futurum
bonum, illi se id facturos vel prodigiis, vel sompniis, vel
oraculis pollicentur, si eis templa, divinus honor et sacrificia
tribuantur. Ex hoc igitur plurima templa demonibus
sunt construscta, hinc eis sacrate sunt ymagines hostiarum
que greges ad ipsorum cultum sepius mactabantur. Ob hoc
dyabolus in tantam superbiam elatus est, quod ausus fuerit
vero Deo dicere quod, genuflexus, ipsum adorare sibique
daret omnia regna mundi, prout scripsit Matheus Evangelista
in quarto capitulo et Lucas similiter in IV. Et ne fiat
discursus in infinitum, unico exemplo cunctas demonum
lusiones aperiam. Iuno a cinctis gentilium peritissimis dicebatur
Regina deum, dea quidem potencie ac regnorum.
Nec tamen potuit dilectam tueri Cartaginem, ubi arma eius
et currus fiut, nec exosis potuit obesse Romanis, quamquam
‘progeniem Troiano a sanguine duci audierit, Tiriasque verteret
arces’. Require in li.
Mulier
c.
Circe
et c.
Medea
, et
in li.
Vir.
c.
Tages
et c.
Arruns
.
Nomina demonum c.80r.b
Rubrica XVI
Sunt qui credunt singulorum demonum singulorum esse
nomen. Alii non unius singulariter, sed nunc huius nunc
illius esse contendunt, secundum agibilium qualitatem, ut
Sathan, Belial, Levithan et alia plura que ponentur inferius.
Demon a greco vocabulo derivatum est, cum ipsi dicant
" demonas" , quod latine interpretatur " sciens" . Require in
hoc li. c. XV et in li.
Vir
. c.
Priapus
et c.
Demogorgon
.
Djabolus, hebrayce, latine " defluens" interpretatur, quia
deorsum fluxerit, quin eciam quotidie fluere faciat homines
ad peccata, vel dicitur a " dya" , quod est " duo" , et " bolusli" ,
quia de homine cupit facere duos bolos: unum de
corpore et reliquum de anima.
Sathan, demoniorum princeps hebrayce, latine prevaricator
seu adversarius interpretatur3. Require notanter in li.
de Sec.
Here.
, c.
Sathaniani
et in hoc li. c. 20, 22.
Belial interpretatur Apostata Incubi. Require in li.
de Angelis
,
valde notanter c. XIX et in li. de
Edi. me. digni.
c.
Incubi
.
Manes vocavit gentilitas mortuorum deos, de quibus c.80rb
Apulegius dixit, in li.
de Deo Soc.
: " Manes per antriphosim
dicti sunt a " mane" , quod est " bonum" , quasi " mites
ac modesti" , cum sint terribiles et inmanes. Servius autem
super III Eneydos
: " Manes – inquit – sunt anime que, a corporibus
recedentes, nundum in alia transiverunt corpora" .
Require notanter in li.
de Anima
c. …(sic). Alii Manes a
manendo dictos volunt. Nam, secundum Varronem, prout
scripsi in li.
de Anima
// c. XVII, animabus omnia c.80v.a
plena sunt loca inter lunarem et terrenum circulum; hiis
mortui dicebantur obnoxii quemadmodum vivi Superis.
Quod apud Virgilium, in li. XII, Turnus tetigit dicendo:
" Vos o michi, manes,
Esto boni, quoniam superis adversa voluntas
Sancta ad vos anima atque istius inscia culpe
Descendam, magnorum haud unquam indignus avorum" .
Et in XI li. dixit, cum de Pallantis funere loqueretur:
" Nos iuvenem exanimem et nil iam celestibus ullis
Debentem vano mesti comitamur honore" .
Super quibus carminibus dixit Servius: " Dum vivimus,
omnia debemus superis, mortui ad inferos pertinent c.80v.a
eo quia antiqui profitebantur Phylosophi nascentes a
Sole sortiri animam, a Luna corpus, a Marte sanguinem,
a Mercurio ingenium, a Iove desiderium, a Venere cupiditates,
a Saturno humorem. Que omnia singulis reddidisse
videbantur extincti" . Require in eodem li., c.LXIIII
et in li.
Stel. Er
., c.
Lamie
.
Lamie dicebantur quia in cunis lactantes infantes lanient
et creduntur esse demones qui, ex animabus male meritis,
aereum corpus sumunt. Helinandus autem, in VIII li., Lamias,
Larvas, Lemures nil aliud esse dicit quam umbras
terribiles animarum seu spirituum inmundorum, quorum
natura, teste Ieronimo, est terrere pueros vociferando in
secessu domus et angulis latebrosis. Signo tamen crucis
opposito, evanescunt. Ideo in
hynno Apostolorum Petri et
Pauli
canitur: " Larvas expellunt demonum ultra mundi limites"
Et hinc tractum est ut quod apponitur, ne quis cognoscatur
vel ad terrorem, " larva" dicatur7. Require in li.
de Edi. me. dignis
, c.
Larva
.
Apulegius autem, in li.
de Deo Socratis
, dicit animas c.80va
hominum, soluto vinculo corporis et anime, Lemures
appellari, quoniam appareant fantasmatice, et dicuntur
Lemures quasi " Remures" ; nam Remus post mortem apparuit
fratri Romolo. Post quod omnes fantasmatice appariciones
Lemures dicte sunt. Que autem ex Lemuribus suorum
posterorum curam sortite sunt, domos// proprias c.80vb
possidentes, mitiori nomine dicuntur Lares. Require in li.
de Edi. me. dignis
, c.
Lar.
Atque nullis meritis bonas non
merentur sedes incertoque moventur cursu, sunt ad terrorem
bonis et malis noxie et dicuntur Larve. Cum vero incertum
est utrum sit Lar vel Larva, deum Manem nuncupant.
De Trastol bene notanter c.80v.b
Rubrica XVII
Ut popularium sermonibus morem geram et vulgi auribus
satisfaciam, apperiamus illa commenta demonum quibus
assertive credunt populi feminarum ac virorum genus esse
quod, celeri cursu, mutata forma pro libito, circuat regiones.
Monit me ista scribere quedam meo seculo relacio vulgatissima
mulieris curantis nocturnas plagas dicentisque fore viros
multos et mulieres plurimas una regula et uno privilegio
conligatos, quos Itali vocant Trastol; affirmabatque ad
hunc usum feminarum sexum valde accomodum. Addebat
quod si quis, dum noctis tenebris vagaretur, Christi proferret
nomen, repente rueret in quocumque esset loco et quantum
vis periculo constitutus. De hoc audivi referri casus va-
rios a laycis litteratis et in Pontificalibus constitutis. Addebantque
aliqui: " Si eximius doctor Ambrosius non putasset
talia vera esse, frustra dixisset in
hynno
: ‘Procul recedant
somnia et noctium fantasmata’" . Narrat etiam Plinius, in li.
III
Histo. Naturalis
, quod Hermotinii Glazominii anima, relicto
corpore, vagabatur multaque de remotissimis partibus
nunciabat que, nisi a presente, non potuissent sciri. c.80v.b
Interim semianime corpus stabat donec, eo cremato
ab inimico, remeanti anime vaginam ademerat. Addit
quod Aristhei anima videbatur ex ore volare in effigiem
corvi. Require in li.
Celi
, c. XIII. Interdum evenit,
meo seculo, quod apud Svetonium pluresque celebres
historicos reperitur, ut quandoque, clausis ianuis,
extra domos et cunabula, in plateis vel turribus, lactentes
inventi sint3. Require in li.
Vir.
, ubi scripsi de Octaviano
Augusto, et in li.
Ins
., c.
Sena
. Hiis igitur multisque
aliis referentibus varia quandoque credidi, sed, legendo
varios Sanctorum libros, Deo volente cognovi
has esse delusiones demonum id faciencium apparere
quod de rei veritate non est, //ut patet in libro
Mulier
.,c.81ra
c.
Circe
et c.
Medea
. Ad cuius rei confirmacionem, nota
prout scribit Iacobus de Voragine in
Legendis Sanctorum
ubi, tractans de Sancto Germano, dixit: " Hospitans
Germanus cum quodam, vidit post cenam iterum parari
Mensam. Quapropter admiratus, dixit cui iterum prepararetur.
Ad quem respondit hospes:‘Illis bonis mulieribus
que gradiuntur de nocte’. Circumspecte igitur Germanus c.81r.a
expectans vidit, circam secundam vigiliam,
multitudinem demonium venientem ad mensam in forma
hominum et mulierum, quibus precipiens Sanctus
Dei ne abirent, cunctos de familia excitavit, interrogans
si cognoscerent discumbentes. Moxque respondit hospes
esse vicinos suos. Repente misit Sanctus ad domicilia
singulorum sciscitatum utrum in domibus suis
essent. Qui omnes in suis lectis inventi sunt. Adiura-
ti igitur confessi sunt se esse demones sic hominibus
illudentes" . Legitur etiam in Decreto XXVI, causa
questio quinta: " Nec admictendum est quod
quedam scelerate mulieres, demonum illusionibus seducte,
credunt se cum Dyana, paganorum dea, qui-
busdam nocturnis horis equitare super quasdam bestias
et multarum terrarum spacia silencio in tempeste
noctis currere. Que quidem falsa sunt omnia, nec
a divino sed maligno spiritu talia fantasmata earum
mentis irrogantur. Nam ipse Sathanas transformat se
quandoque in Angelum Lucis, sed, postquam sibi
submiserit earum mentes, transformat se in c.81 r.a
diversarun personarum species et mentes quas
captivas tenet, in sompniis deludens, moso leta,
modo tristia, modo cognitas, modo incognitas
personas ostendit. Et quamquam hoc solus infidelis
paciatur spiritus, non in animo sed in corpore
evenisse credit. Quisquis ergo credit aliquam
creaturam aut in melius aut in deterius posse muteri
aut in aliam speciem transformari nisi ab ipso
Creatore, per quem omnia facta sunt, procul dubio
infidelis est et omni pagano deterior. Potest tamen
diabolus, prout experiencia quotidiana docet, illudere
nostros sensus. Ideoque super id
Exo.
VII: " Fecerunt
magi per incantaciones et archana quedam"
etcetera, dicit
glo.
: " Dyabolicis figmentis spectancium
oculos illudebant, ut res in sua specie remanentes
alie viderentur" . Et in
Itinerario Clementis ad Petrum
legimus: " Vidimus canes portare ymagines ambulantes"
etcetera. Ergo, sine dubio, possunt demones // c.81r.b
deludere sensus nostros.
De demone anglico appellato Granth c.81r.b
Rubrica XVIII
Scribit Gervasius in li.
de Mira. et Mun.
, in Anglia esse
genus demonum quod suo ydeomate Granth vocant, forme
aviculi, equi, pulli, nisi quod eius oculi forcius lucent. Dicitque
ipsum apparere in plateis, circa fervorem seu occasum
solis, quociens in urbe illa proximum incendium sit
futurum. Si vero nocturna pericula imminent, Granth veniens
canes provocat ad latrandum, sicque, multa fuga et
multiplicato latratu, de ignis custodia monuit convicinos.
De natura demonum et cuius forme dyabolum c.81r.b
vidit beatus Anthonius
Rubrica XIX
Quia hec materia fuit clare posita in li.
de Angelis
c. XV,
XVI, XVII, XVIII, XIX, ideo ad illa capitula te remicto,
postquam hec Anticlaudiani carmina posuero, dicentis, in
IIII li.
de Bea. pue.
:
" Hi velut aereo vestiti corpore, nostram
Mentiti speciem, multo fantasmate brutos
Deludunt homines, falsi verique sophiste.
In tenebris lucem simulant, in lite quietem,
Abscondunt sub pace dolos, in felle figurant
Dulcia, sub specie recti viciata propinant" .
Ubi, si diligenter prospicis, poeta dicit dyabolum facere sicut
de Protheo scriptum est: " Formas se vertit in omnes, hostiliter
insequens, fallaciter subveniens et ubique nocens" .
Addam quod scripsit Augustinus in li.
de Divinaci. demonum
:
" Natura demonum ea est, ut aerii corporis sensu omnium
terrenorum corporum sensum precedant facile.Celerita
te eciam non solum cursus quorumlibet hominum et ferarum
sed eciam volatus avium vincant. Quibus duobus c.81r.b
prediti, prenunciant que homines pro sensus tarditate
mirantur" . Et Ieronimus in
Vita Patrum
, in
Legenda
beati Antonii
, dixit: " Demones quandoque terrent,
nunc summentes mulierum, nunc bestiarum et nunc
serpentum formas;quandoque eciam ingencia quedam
corpora habencia usque ad tectum porrectum caput;
quandoque militum catervas et infinitas species representant.
Que tamen omnia ad primum Signum Crucis
eva//nescunt. Et beatus Anthonius talem se vidisse c.81v.a
frequenter diabolum predicabat, ut eius oculi viderentur
accense lampades. Crines eius videbantur accensi,
de naribus egrediebatur fumus veluti a fornace carbonibus
estuante, ex ore etiam incredibilis ardoris flamma" .
Et subdit: " Nec demonum pollicitacionibus credere, nec
eorum debemus formidare minas. Fallunt enim semper,
promictendo magnalia que non possunt. Nam qui astucia
orbem terrarum in manu sua tenere dicunt, vincuntur facile
Signo Crucis. Ipsi eciam, ut nos decipiant, ad orandum
excitant, ut totius noctis sompnum eripiant, verum spernenda
est eorum vigiliarum fraudulenta suggestio, nec cuiquam
convenit a dyabolo consilia vivendi capere, qui suum deserens
ordinem, Christi sacrum temeravit imperium.
De Lucifero notanter. Utrum dyabolus, semel c.81v.a
in temptacione victus, possit amplius temptare.
Prelacio inter demones. Mammone sunt divicie.
Rubrica 20
De Lucifero multa posuisse recordor in li.
de Angelis
, c. V,
VI, XV; in hoc li., c. XIII, XXII; in li.
de Aer.
, c. II; sed
plenissime in li.
Stel. fix.
, c. XXX et notanter in li.
Vir
, c.
Brutus.
Hic notes quid de ipso scribat Magister Sentenciarum
" Opinantur – dicens - quidam in Inferno fuisse relegatum
Luciferum, nec habuisse potenciam nos temptandi ab
eo tempore quo, temptans Christum in deserto et in passione,
ab ipso victus est. Et hoc affirmant propter id Iohannis
XIX Apo.
: ‘Cum consumati fuerint mille anni, solvetur Sathanas
de carcere suo, et exiet et seducet gentes’; quod
enim erit in novissimo tempore Antichristi. Nec desunt qui
credant illo tunc in Infernum Luciferum fuisse demersum
semper in quo fuit precipitatus a gracia" . Require in eodem
li., c. XV, XX Potest ex dictis non inmerito dubitari utrum
dyabolus, in temptacione sua superatus, possit amplius temptare
alios de vicio in quo semel ab aliquo victus sit.De quo
dixit Origenes super Iosue1, teste Magistro Sentenciarum c.81v.a
in VI d. li. secundi: " Non modo de illo vicio,
sed de omni alio sibi vires temptandi surripuit" . Require
in eodem li., c. IX. Roborat hoc Iacobus de Voragine c81vb
dicens, in
Vita Sancte Iuliane
, quod, cum demon
sub angelica forma venisset, ei persuadere ut ydolis sacra
faceret ne tantis cruciatibus affligeretur, verum ipsa
eum cepit ligatumque tenuit et acriter verberavit. Sed,
cum adveniente mane prefectus misisset pro Iuliana, ipsa
post se trahebat ligatum demonem clamantem: " Domina
mea, domina Iuliana, miserere mei. Noli de me amplius
ridiculum facere! Non enim potero amplius temptare aliquam" .
Ipsa vero eum traxit per totum forum, quem tandem
dimisit acriter verberatum. Bonaventura, autem,
su-
per secundo Sentenciarum
, de hoc formaliter sic scripsit:
" Circa hoc est difficile veritatem determinare; et quamquam
hoc Origenes affirmet, tamen melius est dubitare
quam de hoc aliquid affirmare" . Utrum inter demones sit
prelacio, monstrat Magister Sentenciarum dicens, in VI d.
li. secundi: " Sicut inter beatos alii aliis presunt, ita inter malos
alii aliis sunt prelati. Quamdiu enim durabit c.81v.b
mundus, Angeli Angelis et homines hominibus et
demones demonibus preferentur. Sed, post Generale
Iudicium, omnis creaturarum prelacio erit vacua,
prout docet Apostolus in
XV ad Cho.
Nam, secundum
modum sciencie maioris vel minoris, maiores
vel minores prelaciones tenent. Nam alii uni provincie,
alii uni tantum homini et alii tantum presunt uni
vicio" . Require in eodem li. c. XIII. Hinc est quod
sub nomine demonis Matheus VI divicias vocat Mammonas3.
Cum Mammona demonis nomen sit, prout
scribit prefatus Magister Sentenciarum, " Sirii eciam
divicias eodem vocant nomine. Nec tamen hoc ideo
fieri credas quia dyabolus possit dare vel auferre divicias
quibus velit, sed quia eis utitur temptando ac decipiendo
homines" . Require in eodem li. c. VII, XVII.
Ne quis possit a demonibus ledi: notanter c.81v.b
Rubrica XXI
Contra nocturnos timores, spiritus inmundos ac Lamias,
quilibet tutus erit qui die illa legerit vel audiverit seu super
per se habuerit infrascriptas oraciones, cum versiculis suis
Iohannis Baptiste, Iohannis Evangeliste et Anthonii c.82r.a
Abbatis. Antiphona Iohannis Baptiste: " Puer qui natus est,
nobis plus quam propheta est; hic enim est de quo Salvator
ait: ‘Inter natos mulierum non surrexit maior Iohanne Baptista’" .
Versiculus Baptiste incipit: " Fuit homo missus a
Deo" . Responsio: " Cui nomen erat Iohannes" . Oracio est:
" Perpetuis nos, Domine, beati Iohannis Baptiste tuere presidiis,
et quanto fragiliores sumus, tanto nos magis in necessariis
custodi subsidiis" .Antiphona Iohannis Evangeliste: " Iste
est Iohannes, qui supra pectus Domini in Cena requievit bea
tus Apostolus cui revelata sunt secreta celestia" . Et versiculus
Iohannis Evangeliste: " Valde honorandus est beatus Iohannes" .
Responsio: " Qui supra pectus Domini in Cena recubuit" .
Oracio: " Ecclesiam tuam, Domine, benignus illustra,
ut, beati Iohannis Apostoli tui et Evangeliste illuminata
doctrinis, ad dona perveniat sempiterna et ab omnibus c.82r.a
muniatur adversis" .
Antonii Antiphona
vox sonat:
" Anthonii, quia fortis ad arma fuisti, extollam toto nomen
in orbe tuum" . Versiculus est: " Ora pro nobis, beate Antoni"
etcetera. Responsio: " ut digni efficiamur promissionibus
Christi" . Oracio: " Deus, qui beato Anthonio,
confessori tuo per viam virtutis incedenti, lumen tue visitacionis
ostendisti, concede propicius ut ipsum pro nobis
intercessorem senciamus in celis, cuius vite in terris irradiamur
exemplis. Per Christum Dominum nostrum. Amen" .
Est eciam remedium hymnus elle quem, quadragesimali
Tempore, Ecclesia Sancta cantat: " Cultor Dei memento"
etcetera. Require in li.
Mulier.
c.
Casandra
et in li.
Herbarum
c.
Assydios
valde notanter.
Ut arrepticii liberentur. Et ponitur princeps c.82r.a
Inferni.
Rubrica XXII
Ut arrepticii ab inmundis spiritibus liberentur, convenientius
ponitur in li. Mulier. c. Casandra. Nomina et cetere
qualitates principis infernalis ponuntur in li. Vir. c. Pluto.
Require eciam in 20 c. huius li.. Verum huius aspectum
terribilem descripsit Seneca cum in trage. Herculis furentis
dixit: " Est ipse dominus cuius aspectum timet quicquid
timetur" etcetera, ubi nota quod // Seneca dat intel- c.82r.b
ligi spiritualia per corporalia et invisibilia per visibilia, sicut
frequenter faciunt Sacre Littere. Nam Dyabolus nobis
mortalibus de se nec turpis nec terribilis est, cum ipse sit
substancia incorporea non visibilis a mortali, sed per hunc
aspectum terribilem figurat effectus pravos a demone procedentes.
Ideoque Virgilius in li. VI posuit in introitu Inferni
horrenda simulacra monstruosorum animalium. Nam
posuit Centauros, Scillas, Gorgones, Arpias et alia multa
prodigiosa in quibus sunt vicia figurata. Similiter dicit vulgus
quod singuli morientes coguntur videre dyabolum, quod
omnino ridiculosum dicerem nisi intelligatur c.82r.b
predicto modo et quod tunc morientes senciant
temptaciones presentis dyaboli qui reducit ad
morientum memoriam cuncta facinora perpetra-
ta, ut eos in desperacionem ducat. Ergo profiteor
quod dyabolus non sit nobis magnus nec parvus
nec turpis nec pulcher, nisi eo modo quo dictum est.
Utrum dyabolus intret substancialiter corpus c.82r.b
hominum.
Rubrica XXIII
Sepius in vulgo queritur an demones in corpora reparant
hominum, an ideo intrare dicantur quia malicie sue in illis
effectum exerceant, aut Deo ipso permictente. De quo
scripsit Magister Sentenciarum plurima in VIII d. li. secundi,
ubi conclusit tandem mentibus hominum demones
non illabi, quod solius Dei est, sed malicie sue virus infun-
dere, pulsa virtutum flamma. Admiscentur tamen vivorum
corporibus ipsos conturbando; pelli autem dicuntur, cum
Deus ipsos sevire non patitur nec corpora molestare. Super
ista littera sic scripsit Bonaventura: " Sicut habetur in textu
Evangelico et textu Augusti. in li. de Divi. demo., demones,
per naturam sue subtilitatis et spiritualitatis, possunt quecunque
corpora solida penetrare et in eis sine aliquo impedimen
to stare" . Hoc quidem probatur facile dicendo: " Nullus spiritus
eicitur de aliquo corpore // in quo non est. Sed c.82v.a
demones, sicut legitur in Evangeliis, a Christo et suis discipulis
leguntur eiecti, ergo habitabant in eis. Rursus: " Nullum
corpus potest prebere obstaculum alicui spiritui. c.82v.a
Si ergo demones sunt spiritus, nullum corpus eis
potest obsistere, ergo possunt penetrare corpora
sicut lumen aerem penetrat et ibi possunt habitare,
nisi ab agente maioris potencie eiciantur. Adhuc
anima peccatrix, per iustum Dei iudicium, subicitur
dyabolice potestati tamquam lictori et executori
voluntatis divine et hinc est quod simul, in eodem
corpore, plures demones esse possunt diversimode
operantes. Possunt eciam, racione sue potestatis, movere
et turbare corpora in quibus sunt, nisi prohibeantur
a virtute superiori. Hec omnia permictit Deus quandoque
ad ostensionem sue glorie, quandoque ad peccantis
punicionem seu correctionem et quandoque ad nostram
erudicionem.
Descensus ad Inferos c. 82v.a
Rubrica XXIIII
Invenio descensum ad Inferos dupliciter posse fieri.
Primo modo contemplative descenditur; sic enim Hercules,
sic Orpheus, sic Sibilla atque prudentium cohors
a vatibus describitur in Herebum descendisse contemplando
viciorum crimina. Quin eciam cruciatus presentis vite
quam plurimi, more poetico, sub nomine Inferni describere
conati sunt, ut patet in eodem li. c. III. Verum , quia cuncta
traxerunt ad superas bonitates, dicuntur ab Inferis evasisse.
Et hoc Megera, Herculis uxor, sensit quando, respondens
Lyco, in trage.
Herculis furentis
, dixit: " Inferna tetigit,
posset ut superna assequi. Nec ullo premitur onere qui celum
tulit" .
2 modo descenditur ad Inferos cum peccatis gravioribus
moriendo. Nam quicumque se viciis ac sceleribus contaminaverint
cupiditatumque ceno se volverint nec descedent
confessi ac penitentes de seculo, eterno supplicio dampnabuntur.
Sunt qui ponunt membrum tercium, dicentes Ulixem,
Eritonem, multosque alios ad Inferos descendisse,
quia per artes magicas receperint quandam noticiam futurorum.//
Sed, proprie loquendo, iste modus non dicit c.82v.b
descensum ad Inferos, sed evocacionem ab Inferis. Tamen,
quia Lucanus scripsit in li. VI: " Magi penetrant in Tartara
lingua" , hoc est mente et incantacionibus feruntur ad Inferos,
posset non incongrue tollerari.
Declarantur duo membra posita in precedenti c.82v.b
capitulo et ponitur ramus aureus.
Rubrica XXV
Scribit Maro, eximius poeta, quod nulli vivo fas sit ad
Inferos proficisci nisi aureum ramum portet Iunoni infere
consecratum. Carmina eius sunt:
" Accipe que peragenda prius. Latet arbore opaca
Aureus et foliis et lento vimine ramus,
Iunoni inferne dictus sacer" .
Latet sub cortice Maronis carminum alter sensus historicus,
allegoricus et moralis. Historia, prout scribit Ovidius
in XII
de Trans.
Et in IIII li.
Tris.
Et in III li.
Pon.
et Servius
super
II et VI
Eneydos
, est quod, dum Agamenon in
Aulide, famosissimo portu Beotie, Diane cervum occidisset
ignarus, iratum numen Grecis ventos abstulit, adeo quod vel
nulla vel contraria habebant flamina. Sed, habito responso
ut dea sanguine Agamenonio placaretur, Effigeniam, Agamenonis
filiam, ab Ulixe impetratam a Clitemnestra matre
sub colore ficti matrimonii cum Achille, ymolare parabant.
At, miseracione numinis oblata cerva, Effigenia in regionem
Tauricam a ventis depostata est, operante Diana, c.82v.b
Thoanti regi, ut ibi preesset sacris dee, cui ex humano
sanguine fiebant sacra1. Quod aperte Chorus
cecinit apud Senecam, in
Octavia
, ubi dixit:
" Leves aure zephirique leves
Tectam condam nube etherea
Qui vexistis raptam seve
Virginis aris Effigeniam" etcetera.
Crediderunt tamen Greci ex virgine sacra facta, ideo
Clithemnestra, dolens apud Senecam in
Agamenon
e
cum nutrice, dixit: " O scelera semper sceleribus vincens
domus Cruore ventum emimus, nece bellum" .
Nec hoc Maro siluit quando, in secundo
Eneydos
, dixit:
" Sanguine placastis ventos et // virgine cesa" c.83r.a
etcetera. Idem, sed multum extense, narrat Ovidius in
III li.
Ponti.
Dares autem Frigius non cervam nec Effigeniam,
sed thus dixit materiam fuisse sacrorum, prout
dicetur in li.
Ins.
, c.
Aulis.
Post hec, ut scribit Ovidius
in IIII
Epistula
li. IIII
de Tri.
et Servius in preallegato
loco, Horestes, patris cedem ultus, mactata Clithemnestra c.83r.a
matre ac Egisto adultero patrueli, factus exul
regnoque pulsus et rapta sibi Hermione coniuge a Pirro,
Achillis filio, factus est insanus. Ob quod, dum liberandus
duceretur a socio suo Pillade in Tauricam regionem,
ymolandus capitur, secundum loci consuetudinem
que alienigenas ymolabat. Sed Effigenia, fratre cognito,
cum eo fugit, occiso Thoante rege, et Diane simulacrum,
quod absconditum in lignorum fasce sustulit, locavit
in nemore haud longe ubi postea fuit condita Aricia
civitas, ubi sacrorum ritus mutatus est. Require in li. Ci.,
c.
Aricia.
Fuit tamen servatum, teste Servio in preallegato
loco, quod sacerdos templi esset perfugus ad instar Horestis,
et ibidem fuit dedicata arbor cuius frangi ramum
non licebat. Dabatur tamen potestas profugis ut, si quis
inde posset auferre ramum, cum sacerdote dimicaret de
monarchia templi. Que potestas dabatur ad representacionem
pristini sacrificii. Require in li.
Populorum
, c.
Lachones
.
Ramus ergo necessaria causa erat ut alterius pugnancium
foret interitus. Igitur a Virgilio fictum est quod ramus
aureus, idest auri cupiditas propter opulenciam sacerdocii, c.83r.a
ducebat ad Inferos, idest mortem. Et quod
bene Maro senserit, patet quia subiunxit inmediate
Miseni mortem, dicens:
" Preterea iacet exanimum tibi corpus amici"
etcetera. Posset eciam allegorice dici quod Virgilius,
sub ymagine fabularum, rectissimam doceret vitam
per quam ad Superos sit regressus. Nam per ramum
aureum scienciam intellexit per quam habetur sapiencia
ingens, quia, sicut aurum singulis metallis prestat,
ita sciencia terrenis omnibus antecellit, scribente Platone,
in secundo
Thy.
: " Sciencia est donum dei, quo nil
maius humano generi divina munificencia commodavit" .
Item aurum nulla rubigine inquinatur, sic sciencia et alia
bona anime meliora fiunt temporum vetustate. Ideo dicebat
Seneca in
Epistulis
: " Id cura quod vetustate fit melius"
Item aurum inficitur si vase fundatur inmundo, sic sciencia,
perveniens ad iniquum, sepius est dampnosa, ut patet per
Cathelinam, Gracchos etcetera5. Item sciencia erogata aliis
diminucionem non recipit imo cum possessorem dedignetur
avarum, distributa per plures suscipit incrementum. c. 83r.a
Quod Virgilius sensit dicens: " Primo advulso, non
deficit alter Aureus et simili frondescit virga metallo"
Ergo se ramo aureo, idest sciencia, induet quisquis
vult inspicere que sunt virtutum premia, que viciorum
pene et que in hac vita hominibus conferuntur.
Sed hunc ramum Virgilius in silvis latere dixit2, ut daret
intelligi quod in confusione huius vite sciencia versetur
circa res difficiles et obscuras, iuxta id Oracii: " Inter
Achademie silvas, querere verum" etcetera. Eciam
posset dici quod per ramum aureum datur intelligi littera
Y quam, teste Servio super preallegato VI et Ysy.
in primo li. Ethi. ad designandum humanam vitam Pictagoras
sauius adinvenit. Nam prima pars eius littere, que
est inferius subtilis, primam hominis designat etatem, puericiam
scilicet, secundum unam etatum divisionem; et ipsa
nec se adhuc viciis nec virtutibus confirmavit. Ipsa deinde
littera dividitur in partem dextram et sinistram. Pars sinistra
viam significat viciorum, que, plana et ampla, ducit
ad mortem, cum scribat Seneca, in Furente, loquens de via
que ducit ad Inferos, que non est aliud quam operacio c.83r.b
viciosa:
" Nec ire labor est: ipsa deducit via:
Ut sepe puppes estus invitas rapit,
Sic pronus aer urget atque avidum chaos,
Gradumque retro flectere haud nunquam sinunt
Umbre tenaces" etcetera.
Sed dextera, que recta est et ardua virtutum via, ad salutarem
vitam ducit. Nam, postquam puer ad annos discrecionis
accessit, idest venit ad istum bivium, tunc aut
virtutum viam aut contrariam consectatur. De quo dixit
Persius in 3
Sathy.
: " Et tibi que Samios deduxit littera
ramos surgentes dextero monstravit limite callem" .
Et eximius poetarum dixit in li. sexto:
" Hic locus est, partes ubi se via findit in ambas:
Dextera, que Ditis magna sub menia ducit,
Hac iter Elisium nobis: at leva malorum
Exercet penas et ad impia Tartara mittit" .
Has duas vias Celi ac Inferorum dicimus, quia iustis Summum
Bonum, malis autem sit preposita eterna pena, prout
plene dixi in li.
de Anima
, c. XCVIII. Hic autem tu // c.83r.a
lector, pro bono anime tue, notes quod, si quis, teste c.83v.a
Tullio in secundo li.
de Offi.
, ab ineunte etate causam
habet celebritatis et nominis aut a patre acceptam, aut
ab aliquo casu atque fortuna, in hunc oculi omnium conviciuntur
atque de eo quemadmodum vivat queritur et, tamquam
in clarissima luce versetur, nullum eius dictum nec
factum potest obscurum esse. Ergo verum est quod, apud
Salustium, dixit Cesar: " In magna fortuna minima licencia
est. Nam que apud alios iracundia, ea in imperio superbia
atque crudelitas appellatur" .Et subdit Tullius: " Facilissime
cognoscuntur adolescentes, qui se ad claros et sapientes
viros cum reverencia contulerunt, quibus si frequentes
sint, populo opinionem afferunt ut eorum sint similes quos
sibi delegerunt immitari" . Require in
li. Proverbiorum
c.
XIII et in li.
Vir.
c.
Hercules
. Confirmantur dicta per Cassiodorum,
scribentem in XI Vari.: " Nec facile viciosus efficitur,
cui monitor assistit assiduus" . Qui quantum sit necessarius
ostendit Seneca in Thyeste, dicens: " Peiora iu-
venes facile precepta audiunt" . Est adeo tamen nobis adolescentum
incerta via , quod Salomon
in XXX Proverbiorum
scripserit: " Tria sunt michi incognita: via avis per medium
aeris, via colubri super petram et via navis in medio
mari. Quartum autem penitus ignoro: viam iuvenis in adolescencia
sua" . Require in
li. Vir.
, c. IX.
Quod ad Infernum descendatur per peccatum c.83v.a
et mortem. Quid sit mors. Unde dicatur. Quo
modo cepit.
Rubrica XXVI
Dixi paulo supra quod in baratrum trudebantur qui, viciis
atque flagiciis dediti, fidem catholicam non servantes,
sine penitencia decedebant. Quamobrem duo sunt potissime
ventilanda, mors scilicet et peccatum. Sed mors,
extremum omnium terribilium, prius evacuetur. Que nil
est aliud quam privacio calidi naturalis vel dic, secundum
Platonem in
Phedone
: " Nil est aliud quam anime a corpore
separacio" . Require in eodem li. c. XXVIII.Nam quod
mortales est suscipit aliam formam; inmortalis vero anima
separatur tamquam incorruptibile a corruptibili, prout scripsit
Phylosophus in li.
de Anima
. Require duo sequencia
capitula et plura alia que sequuntur. Et dicitur, //secundum c.83v.b
Rabanum in IIII
de Ori. rerum
, a morsu pomi vetiti.
Quod prius dixerat Apostolus in V capitulo
ad Romanos
scribendo: " Per unum hominem peccatum intravit mundum
dum et per peccatum mors, que transit in omnes homines,
quia omnes in primo homine peccaverunt" ? Ex hoc c.83v.b
dicto monstratur aperte quod omnes eius posteri sunt
infecti et remanserunt in peccato, cum scribatur
Io III
:
" Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu Sancto non
poterit intrare in regnum Dei" . Sed ab eterno premio
nullus nisi per peccatum excluditur, ergo etcetera. Require
plene in isto li. c. … (sic). Conclusit tandem Apostolus
in fine sexti capituli
ad Ro.
: " Mors est stipendium
peccatorum, gracia autem Dei vita eterna est in Christo
Iehsu Domino Deo nostro" . Et Gregorius in IIII et in
XXV
Mora.
dixit: " Primus homo ita conditus fuit ut, illo
manente in integritate, deciderent tempora nec cum
temporibus ipse transiret. Sed ubi peccatum contigit, offenso
Creatore, cepit ire cum tempore et sic, statu inmortalitatis
amisso, eum cursus mortalitatis absorbuit. De
cuius propagine, quia nascimur, eius radicis amaritudinem
retinemus et, eo ipso quotidiano momento quo vivimus,
incesanter a vita recidimus" . Quod totum contra Pelagianos
est, ut patet in li.
de Sectis hereticorum
, c.
Pelagianorum
.
Huius peccati auctor fuit diabolus suadendo,
ideo scribitur in secundo
Sapiencie
: " Invidia diaboli c.83v.b
mors intravit in orbem terrarum" . Invidie autem
causa fuit presens et futura beatitudo hominis in Paradiso
positi. Require in li.
Mulier.
c.
Eva
. Ob hoc in
primo
Sapiencie
scribitur: " Deus mortem non fecit nec
letatur in perdicione vivorum" . Quia causa mortis ipse
non fuit, tamen propter iustissimam retribucionem eius
mors peccatoribus irrogata est. Que, quia per humanam
condicionem vitari nequit, ne vehementissime timeatur,
Deus occurrit nobis ad finem omnium quo venimus, dicente
Augustino in III
de Tri.
: " Nos per peccatum ad
mortem venimus, Christus autem per iusticiam; et ideo,
cum mors nostra sit pena peccati, mors eius fuit hostia
pro peccato. Spiritus enim prius volens deseruit Deum,
ideo invite corpus deserit" . c.84r.a
Utrum mors a natura proveniens possit quoquo c.84r.a
artificio retardari: plene.
Rubrica XXVII
Queritur quandoque an mors, a natura proveniens, possit
quoquo artificio retardari.Ubi dico, reiectis superfluis, quod
vita, prout dependet a corporibus supercelestibus, que sunt
universalia principia generacionis et corrupcionis horum inferiorum,
potest prolongari quia predicta non imprimunt effectum,
nisi secundum disposicionem materie. Sed materia
potest aliter et aliter disponi, ergo etcetera . Et secundum
hunc sensum astrologorum dixit Phylosophus in secundo li.
de Gene. et corrup.
: " Vita uniuscuiusque habet tempus et
periodum determinatum" . Et Averrois in VI colliget: " Qui
dicunt quod dies hominum sunt numerati" et intelligunt
quantum est ex causa celestis corporis, que fatum consuevit
dici, sequuntur viam ignorantum. Sed, si loquamur de vita,
prout eius perduracio dependet a voluntate Dei seu ab intrinsicis
particularibus principiis corporis, dico quod nullo
modo potest vita prolongari ultra id quod sibi omnipotens
Deus dedit, nec ultra id quod aptum natum est vivere ex qua
litate humidi radicalis. Et secundum hanc intencionem c.84r.a scripsit Avicenna, in 2° li. in c.
de Etatibus: " Unumquodque
individuum habet prefixum terminum" . Require in eodem li. c. 30, 31. Nec aliud sensit Seneca quando dixit, in tragedia
furentis Herculis
: " Certo veniunt ordine Parce. Nullo iusso cessare licet, Nulli scriptum proferre diem" . Servius vero,
super VII Eneydos
, asseruit quibusdam artibus vitam hominum ultra constitutum terminum extendi posse ita quod solam vite ymaginem representet. Quod quidem, si re verum esse convinceretur, mirandi stuporis esset. Dicit enim quod tales videntur loqui et omnia facere cum nichil faciant. Dantes autem per alium modum intelligit homines quandoque apparere vivere, cum sint mortui, dicendo, in XXXIII c.
Inferni
, ad fratrem Albericum de Favencia: " O’, diss’i’ lui, ‘or se’ tu anchora morto’?. Ed elli a me: ‘Chome mio corpo stea nel mondo sù, nulla sciencia porto.
‘Cotal vantaggi’ à questa Ptolomea, c.84r.b
Che spesse fiade l’anima ce cade
Innanti ch’Atropos morte li dea.
E per che tu più volentier mi rade
Le vetriate lagrime dal volto,
Sappie che tosto che l’anima trade
Chome fec’io, il corpo su’ gli è tolto
Da un demonio che poscia il governa
Mentre ch’el tempo suo tutto sia vòlto.
Ella ruina in sì facta cisterna;
E forse pare anchor il corpo suso
Dell’ombra che di qua dietro mi verna.
Tu’l dei saper, se tu vien pur mo giuso:
Egli è ser Branca Doria, e son più anni
Poscia passati ch’ei fu su rachiuso’.
‘Io credo’, diss’i’ lui, ‘che tu m’inganni;
Ché Branca Doria non morì unquanche,
E mangia e beve e dorme e veste panni’.
‘Nel fosso su’, diss’el, ‘di Malebranche,
Là dove bolle la tenace pece,
Non era giunto anchora Michel Zanche
Che questi lasciò ‘l diavol in sua vece
Nel corpo suo, ed un suo prossimano
Che’l tradimento insieme con lui fece.
Ma distende oggimai in qua la mano
Aprimi gli occhi’" etcetera.
Profitentur quippe veritatem Dantis carmina c. 84r.b
subtiliter intuenti. Qui enim commictunt tantas
deformitates prodicionum fiunt obstinati, nunquam
penitentes, ideo repente ad Inferos sunt
dampnati fiuntque ipsorum acciones omnes demone
instigante. Legitur enim de Iuda quod dyabolus
intravit corpus eius ideoque desperans
dixit: " Maius est peccatum meum, quam ut veniam
merear" . Require in eodem li. c.XXXIIII
et in li.
Vir.
, c.
Iudas
.
Arguitur quod boni non deberent mori nec c.84r.b
parvuli baptizati. Et cur moriuntur pecora
que non peccant?
Rubrica XXVIII
Sed videtur contra predicta sic posse obici: " Si mors non
nisi gracia peccati mundum absorbuit, ipsa non deberet venire
bonis: cur igitur moriuntur illi in quibus non apparet
racio puniendi?" . Ad quod respondeo quod necessitas moriendi
non inest homini propter peccatum quod nunc fiat,
sed propter peccatum a primis parentibus perpetratum, dicente
Augustino, in XIII
de Ci. Dei
, primos homines ita
fuisse institutos, ut,// si non peccassent, nullum genus c.84v.a
mortis experti essent. Sed ipsi peccantes ita fuerunt
morte multati, ut quicquid ex eorum stirpe repullularet,
eadem pena teneretur obnoxium. Require in eodem li. c.
XXVI. et in li.
de Vita
dixit idem doctor, eximius Augustinus:
" Quid est quod videmus bonos perire cum malis? Illi
non pereunt, sed de malorum consorcio ac persecucione
liberantur et ad requiem transferuntur. Illi plane moriuntur
et pereunt, qui suppliciis torquentur eternis. Vocantur enim
ante tempus boni, ne diucius vexentur a noxiis; mali c.84v.a
vero tolluntur, ne impune bonos diucius persequentur.
Iusti de pressuris, tribulacionibus et angustiis vocantur
ad requiem; iniqui vero de luxuriosis operibus
et deliciis rapiuntur ad penam" . Require in eodem li.
c. XIIII. Videtur posse instare aliquis dicendo: " Saltem
parvulis baptizatis mors non deberet accedere,
cum nullum peccatum habeant preter originale, quod
aboletur penitus per Baptismum" . De quo scripsit Augustinus
in XIII
de Ci. Dei
: " Post Baptisma relinquitur
experimentum anime separacionis a corpore, quamvis
nexus criminis auferatur; quoniam, si regeneracionis
Sacramentum corporis inmortalitas sequeretur, ipsa fides
enervaretur" . Quin eciam non ad Christi gloriam
baptizarentur gentes, sed ne morte corrumperentur. Sed
cur moriuntur pecora que non peccant? Respondeo: quia
per eorum mortem peccantes in animis cruciantur. Sed
quid de silvestribus respondent theologi? Ea mori naturaliter
ex alterato atque corrupto aere, qui quidem ob peccata
gencium corrumpitur et alteratur. Require in eodem
li. c.XXXI. Et ne plus vager, concludam cum Marone, dicente
in III
Georgicorum
:
" Optima queque dies miseris mortalibus evi
Prima fugit; subeunt morbi tristique senectus
Et labor, et dure rapit inclemencia mortis" .
De morte corporis, anime et tocius animalis c.84v.a
Rubrica XXIX
Mors, prout dixi in XXVI c. huius li., nil est aliud quam
corporis et anime separacio. Divellitur enim in moriente
quod fuerat in vivente coniunctum, sicque paulatim omnis
sensus adimitur, qui complexu anime et carnis inerat incipitque
a pedibus, secundum Galienum
in Pronosticis
. Et
sic anima non ex defectu corporis derelinquit animam, quia
corrumpuntur eius physice ligature. Et hoc sensit Stacius
quando, apud eum moriens Tydeus dixit in VIII li.: " Nec
est michi cura supremi Funeris; odi artus fragilemque hunc
corporis usum, Desertorem animi" etcetera. Require in eodem
li. c. XXIIII, XXV. Estque triplex mors, secundum Augustinum
in XIII et XX
de Ci. Dei
et in IIII
de Trini.
, et
in V et penultimo
c. Apo.
: una scilicet corporis, anima discendente;
secunda anime, cum a Deo deseritur per peccata,
scribente Ysy., in primo li.
de Summo Bono
: " Anima est vita
corporis sicut Deus est vita anime; ergo, sicut corpus est
mortuum sine anima, ita anima est mortua sine Deo" . Tercia
tocius animalis erit quando, in Generali Iudicio, Deus
dicet reprobis animabus corporibus suis iunctis: " Ite maledicti
in ignem eternum" . Require in
li. Mundi
c. XLVIII.
De triplici morte corporis c.84v.b
Rubrica XXX
Mors corporis similiter triplex est, quia quedam est naturalis,
quando naturaliter calidum consumatur ab humido
vel humidum a calore in corporibus animalium. Que 120
anno advenit, secundum Iosephum scribentem, in li.primo
Anti. Iudai.
: " Cum Deo placuit humanum genus perdere
inundacione diluvii et aliud genus esse, annis minuit vitas
hominum, ut viverent non quantum prius vixerant, sed usque
ad 120 annos dedit extendi vitam" . Sed per hoc require
in li.
Vir.
, c.
Adam
et in c.
Noe
et in c.
Gigantes
. Est mors
secunda, quam fatalem dicunt, que advenit in tercia revolucione
Saturni. De qua dixit Macrobius, in primo li.
super
Son. Sci.
: " Constat numerorum certam constitutamque racionem
animas corporibus sociari. Qui quidem numeri, dum
supersunt, stat animatum corpus, cum vero deficiunt, vis illa,
qua societas constabat, solvitur: et hoc est quod fatum
et fatalia vite tempora nos vocamus" . Nec aliud intellexit
Deyphebus, apud Maronem, dicens in li. VI: " Explebo numerum
reddarque tenebris" , tamquam diceret, cum fuerit
occisus, nondum implevisse numerum nec tenebris c.84v.b
deputatum // esse donec tempus impleatur quo debuit c.85r.a
vixisse cum corpore. Hoc idem, sed clarius,
Maro dixit in li. X: " Stat sua cuique dies; breve et
irreparabile tempus omnibus est vite: sed famam
extendere factis. Hoc virtutis opus" . Et Regius Psalmista
dixit in
psalmo 103
: " Posuisti terminum quem
non preteribunt" . Require in eodem li. c. XXVII,
XXXI. Est ultima casualis, que potest omni tempore
evenire, ut ferro, peste, fame, vinculis, algore, calore:
mille modis miseros mors rapit una homines! Ideo dixit
Marcus Valerius Marcialis in primo li.
Epigramatum
:
" Non est, crede michi, sapientis dicere ‘Vivam’: Sera
nimis vita est crastina: vive hodie" , cum omnia ita mutabilitati
subiaceant, quod nil una hora in eodem statu
maneat. Hinc enim timor, hinc langor, hinc gaudium, hinc
sitis et fames, hinc calor, hinc frigus, hinc labor, hinc dolor
exuberat. Eciam dixerunt veteres infantum mortem
acerbam esse. De quo dixit Virgilius in li. VI: " Abstulit
atra dies et funere mersit acerbo" . At iuvenum inmaturam
et senum meritam seu maturam. Que omnia Virgilius
tetigit in IIII li., cum de morte Didonis loquebatur:
" Nam,quia nec fato, merita nec morte peribat, sed misera
ante diem subitoque accensa furore" .
Quod omnes necessario moriantur. Cum causis c.85r.a
suis. Et ponuntur quattuor qualitates corporum.
Rubrica XXXI
Quia scribitur
ad Hebreos
IX°: " Statutum est hominibus semel
mori" , ideo dicebat Albertus Magnus, in li.
de Iuven.
et senec.
: " Nullum compositum ex contrariis potest quin,
secundum naturam, veniat ad terminum vite sue, quantumcumque
diligentisime nutriatur" . Require in eodem li. a c.
vicesimo sexto usque ad presens c.. Huius causam dicit esse
quia aut quiescit aut movetur animal. Si quiescit, dominatur
frigus complexionis eius, extinguens calidum et inducens
mortem. At, si movetur, ex motu calor accenditur, consumens
humidum radicalem et causans mortem3. Quid ergo
agendum sit dicetur in li.
Vir.
, c.
Adam.
Theologi autem, loquentes
theologice, substancialiter dicunt quod homo, ex luto
conditus, et accepta racione mentis, in similitudine divine
ymaginis decoratus, quia elacione cordis intumuit, oblivionique
tradidit quod de luto terre formatus esset. Ideo, mira
Creatoris iusticia, factum dicunt, ut qui per sensum intumuerat
quem racionalem acceperat rursus per mortem terra fieret
quam se esse humiliter considerare noluerat. Et quia c.85r.b
peccando similitudunem Dei perdidit, moriendo ad
sui luti materiam reverti debet, cum scribatur in
Iob
:
" Omnis caro deficiet et homo in cinerem revertetur" .
Scias ulterius quod, quia omnia propter hominem facta
fuerant, propter peccatum hominis omnia corrumpuntur.
Require in eodem li. c. XXVIII et in li.
Populorum
c.
Mirmidones
. Causatur namque corrupcio ex accione et
passione contrariorum, dicente Alberto Magno in II, III
de Morte et vita
: " Nichil ad equalitatem arithmeticam
componi potest ex omnibus elementis et inpossibile est
quod unum contrariorum non semper agat et aliud non
sempre paciatur. Ideoque contingit aliquando unum contrariorum
vincere et inducere corrupcionem et mortem" .
Et subdit: " Oportet quod calor in quolibet vivente predominetur,
nec aliter posset fieri digestio humidi, quod quidem
semper consumendo diminuitur. Ideo scias quod humidum
est materia spiritus in animatis que sunt sensibilia
et, post calidum, excedit ceteras qualitates. Frigidum autem
et siccum sunt in omnibus qualitates mortifere, ideo in quibus
dominantur vita longa non potest esse" . Require sequens
capitulum et in li.
Temporum
, c. XXIIII, XLVI et,
in li.
Vir
., c.
Adam
.
Quare alii plus et alii minus vivunt. Et quod c.85r.b
quidam mortui creduntur esse.
Rubrica XXXII
Dicetur in li.
Vir.
c.
Adam
, plene, ut arbitror, quare alii cicius
et alii serius moriuntur. Require eciam in hoc li. c.
XXVIII, XXXI et in li.
Stellarum erra
. sub Rubrica " Quia
astra errancia disponunt vitam" . Et hic notes, prout scribit
Albertus Magnus in secundo li.
de Morte et vita
, quod calidum
et humidum sunt causa longioris et brevioris vite. Nam
vult quod, quanto tempore humidum regulatur a calido, tanto
tempore durat vita.Et quia non potest fieri ita bona restauracio
sicuti est perdicio, ideo corrupcio et mors sequitur,scribente
Galieno in primo li.
de Regimine sanitatis
: " Nichil eorum
que comeduntur et bibuntur tale est quale id est quod
defluit" . Et ut medicis linquam prolixitetem veritatis huius
ponam quod scribit Scotus, in prima de sue
Astro
., quam
misit ad Fredericum Imperatorem, // " Vita, dicens, c.85v.a
prolongatur ex gaudio, quia multiplicatur sanguis replens
venas, unde fit homo alacer, vivax et audax. Tristicia vero
mortem accelerat, quia consumitur sanguis qui de venis fugit
ad epar et ad cor unde processerat. Sicque tristis homo c.85v.a
fit macer, gravis, debilis atque piger" . Ideoque
dicebat Ovidius in primo li.
Ponti
:
" Ocia corpus alunt, animus quoque pascitur illis:
Inmodicus contra carpit utrumque labor" .
Et in III
Meth.
dixit idem Ovidius:
" Nam tenuant vigiles corpus miserabile cure" .
Et Seneca in
Ypolito
dixit: " Propria describit deus
Officia et evum per suos ducit gradus: Leticia iuvenem,
frons decet tristis senem4. Vivite ergo leti dum fata sinunt,
ex quo gaudio iuvenescimus et senescimus ex dolore.
Et in XXX c.
Ecclesiastici
scriptum est: " Ne des
tristiciam anime tue, iocunditas cordis est vita hominis;
multos enim occidit tristicia, nec est utilitas in ea. Iracundia
et cure minuunt dies et ante tempus senectam adducunt"
Et sequitur in 38 c.: " A tristicia festinat mors, eam
memento igitur a te pellere" . Et in
Panphylo
legitur: " Leta
decet letis pascere corda iocis" . Require in li.
Vir
c.
Adam
.
Et Galienus in primo li. de
Regi. Sani.
: " Quicumque
- inquit – vult sanus et longevus esse, debet soli sibi vivere,
liber ab omni opere" .
Homines queruntur quod et langoribus et c.85v.a
morti subiaceant. Causa huius subiectionis
solacium esset tantum in senio mori. Quare
dolemus mori, cum mors sit bona. Nullus
contentatur de morte nec de statu suo.
Rubrica XXXIII
Querentur multi quod homines langoribus ac morti subiaceant.
Indignantur, prout arbitror, quod non inmortales
sempiternique dei nati sint. Sed, si carnis vanitates abicerentur
perspicaciterque adverterent, cognoscerent quod
magna racione providit Deus vitam hominum quocumque
tempore rumpi posse. Require plura capitula inmediate sequencia
et supra in c. II. Igitur exclamando dicam:
" O fastus, vitanda lues, fugienda Caribdis,
Culpa gravis, morbus communis, publica pestis,
Ianua peccati, viciorum mater, origo
Nequicie, semen odii! Tu rectum vicias,
Deturpas honestum" .
Nam cum Deus // sciret se hominem mortalem facere c.85v.b
culpa sui, dedit ei morbos ad mortis aditum, quia, si
homo adeo sanus esset, quod ad eum non morbus c.85v.b
nec egritudo posset reperire, mors hominibus non
veniret, cum ipsa sit sequela morborum. Sed si tu dices:
" Difficile est animum ducere ad contemptum vite" ,
deciperis timore tuo. Nonne vides ex quam frivolis
contempnatur? Alius ante fores amasie laqueo triste
pependit onus; alius se precipitavit e tecto ne stomachantem
dominum diucius audiret; alius, ne reduceretur a fuga,
in viscera adegit ferrum. Tu, autem, adversum omnia
que accidere possunt, adhortare te ipsum et indura, ut, cum
inevitabilis hora illa venerit, letus occurras. Certa enim expectantur,
sed timentur dubia. Morte quippe nil est certius,
quam vitare non potes, quia necessitatem habet. At tu forsan
dices: " Ex quo mors bona non est, bonum esset quod
homines tantum in senio morirentur" . Sed contra est. Fuisset
quippe absonum quod homines forent in etate aliqua inmortales
et mortales in senio, quia, si mors esset in etate aliqua
determinata, fieret homo lascivus et sceleratus, cum
fere quisque mala fugiat ex metu legum que reos cruciant.
Adhuc, si homines haberent inmortalitatem ad pericula universa
nec alterius auxilio indigerent, quid deterius c.85v.b
homine inveniretur? Quid effrenatius? Quid inhumanius?
Sed quoniam fragilis est nec sine aliorum suffragio
potest vivere, societatem appetit, ut sit tucior
et ornacior vita eius. Rursus, si mori non poterit ante
senium, non indigebit cibo, nec ede, nec veste et per
consequens non homo, sed deus erit. Quid enim ventos
aut ymbres aut frigora metueret, quorum vis langores
adducit? Patere me, lector, veritatem scribere:
mors bona est, prout dicam per plura capitula que sequuntur,
verum nos temporalia multa ligant. Ideo difficile
censemus ab ipsis removeri, quia tam viciis iacuimus
quod non inquinati sumus, sed infecti. O ceci, non
est res magna vivere, vivunt enim omnia bruta, sed magnum
est honeste mori, prudenter ac fortiter. Ideoque
dicebat Seneca in
LXXVII Epistula ad Lucilium
: " Altius
intuentibus, omnis nostra vita supplicium; in hoc
enim profundo pellago // nunquam stabili consistimus c.86r.a
loco: pendemus et fluctuamur elidimurque alter in
alterum naufragantes, nec portum aliquem nisi mortis
invenimus" . Stultus quippe est iudicans nullum bonorum c.86r.a
fructuum esse nisi presencium, sed optima expectant
nos, quoniam si Dei precepta servabimus, ex
hac fece ad illam sublimem ac excelsam gloriam ascendemus,
ubi est vera tranquillitas, pax, salus, gaudium
et omne bonum. De morte autem minus miror, cum nullum
sorte sua contentum videam, sed alter alterius, toto
affectu animi, statum appetit, ut de hominibus verum sit
quod in
XIIII epistula
scripsit Oracius sub hiis verbis:
" Optat ephippia bos piger, optat arare caballus: Quam
scit uterque libens censebo exerceat artem"
Numerantur mala mundi et monstratur quod mors c.86r.a
sit bona et tamen sit peccatum per negligenciam mori.
Rubrica XXXIIII
Alcius nostra intuentibus omnis nostra vita supplicium demonstratur,
dicente Tullio in VI°
de Re publica
: " Vestra
que dicitur vita mors est" .
Et Iob VII
: " Vita hominis est
milicia super terram et sicut dies mercenarii dies eius" .
Nec est mirum, si reminisci volumus quot et quantis cruciatibus
in hac vita fragili torqueamur. Quid enim reperies
aliud? Si per vitas hominum discurrimus, quam mordaces
curas, perturbaciones, merores, formidines, discordias, lites,
insidias, bella, inimicitias, fallacias, adulaciones, fraudes,
perfidiam, rapinas, furta, ambiciones, homicidia, sevicias,
adulteria, incestus totque utriusque sexus contra natu-
ram stupra, totque insana gaudia, sacrilegia, hereses, calumpnias
innocentum, falsa testimonia, iniqua iudicia et alia infinita
que abhorreo recensere. Dicam tamen cum
Ecclesiaste
4: " Vidi calumpnias que sub sole geruntur; vidi lacrimas
innocentum et consolatorem neminem nec posse resistere
violencie impiorum cunctorum auxilio destitutos; et sic laudavi
magis mortuos quam viventes et feliciorem c.86r.a
utroque censui qui nondum natus est. Rursus, contemplatus
omnes labores hominum" , vidi vincula,
carceres, exilia, amputaciones membrorum et omnia
tormenta legalia. Quasobres audeo dicere: " Heu heu
matres misere, que tam infelices filios genuistis!" .
Nec sillere possum alienaciones sensuum et quot caloribus,
frigoribus, tempestatibus, alluvionibus et imbribus
subiaceamus et quod nullus a fulmine tutus sit
nec a terre hyatibus. Quis eciam contra incursus demonum
sua innocencia tutus erit, cum sepe cernimus parvulos
baptizatos, quibus certe nil innocencius nobis est,
Deo sinente, percuti? Quis etiam non exhorreat morique
eligat, si ei proponatur mortem perpeti vel infanciam,
que semper a fletu incipit, prophetans ad quam terribilia
mala venerit? Require in li.
Vir.
c.
Zoroastres
. Supponitur
eciam tot morborum cruciatibus quot non omnes infinitis
medicorum libris comprehensi sunt, in quorum
pluribus ac pene omnibus ipse medicine tormenta sunt,
ut homines a penarum exicio penarum eruantur auxilio.
Cum enim non timent, morbus surrepit, infortunium c.86r.b
accidit, calamitas irruit. Que plura dicuntur in eodem
li. in c. XLIIII et in li.
Vir.
c.
Somni.
, quod sompnus,
qui proprie quietis nomen accipit, quam frequenter inquietus
est et quam magis terroribus inquietat! Non
mors igitur, sed mora mortis timenda est, dicente Ovidio
in
X Epistula li. Epistularum
: " Morsque minus pene
quam mora mortis habet" . Hiis ergo stantibus, nisi
quis mente descipiat non profitebitur toto corde quod
status huius presentis vite nil sit aliud quam flenda calamitas
et desiderium felicitatis eterne. Quod aperte
ponit Valerius sub Rubrica
de Cupiditate vite
, dicens:
" Quis enim mediocriter prudens se natum mortalem
fleverit?" . Clarius monstratur per opera, quando, apud
Iohannem XI°, Salvator pro Lazaro lacrimatus est, quod
amicum mortuum ad vite miserias revocabat, quamquam
quidam dicant quod, cum Ihesus vidisset Mariam amare
flentem et eos qui cum ea venerant, humanitate motus
fleverit. Merito ergo dicit Seneca in
Hercule Oetheo
:
" Mors sola portus datur erumpnis letus" . Et Iuvenalis
in X Saty. contra vite cupidos exclamavit: " O quam c.86r.b
continuis et quantis longa senectus plena malis!" .Et
subdit: " Una senum facies, cum voce tremencia membra
Et iam leve caput madidique instancia nasi; Frangendus
miseris gingiva panis inermi:
" Usque adeo gravis uxori natisque sibique,
Ut captatori moveat fastidia Cosso.
Non eadem vini atque cibi torpente palato Gaudia;
nam coitus iam longa oblivio" etcetera.
Deinde concludit: " Morborum omne genus, quorum, si
nomina queras, Promptius expediam quot amaverit Yppia
mechos, Quot Themison egros autumpno occiderit
uno, Quot Basilus socios, quot circumscripserit Yrrus
Pupillos" etcetera. Ob hec et alia mala plura, que nobis
surripit vite brevitas, dicebat Apostolus
ad Philippen.
primo:
" Michi mori lucrum est" . Et subdit: " Cupio dissolvi
et esse cum Christo" . Et Ovidius contra vite avidos, in
primo li.
de Sine Titulo
: " Quid precer iratus, nisi nos cariora
senectus rodat?" etcetera. Si ergo per mortem tot
fugantur mala, quam miserum est nescire mori! Vide
eciam per exempla. Quid Priamo contulit longa c.86v.a
dies? Vidit quippe flamis et ferro eversa omnia,
cum, posita thyara, miles tremulus, arma cepit
ruitque ut bos vetulus ante aram potuitque dicere
cum Megera, in trage.
Furen. Herculis
, apud
Senecam:
" Nulla lux unquam michi
Secura fulsit: finis alterius mali
Gradus est futuri"
Et subdit:
" Nec ulla requies aut tempus ullum
Datur nisi dum iubetur" .
Require capitulum inmediate sequens et in li.
Vir.
c.
Priamus
. Quis ergo nisi menceps dubitat utrum mors
servituti ac turpitudini anteponenda sit, cum scribatur
in XXX c.
Ecclesiatici
: " Melior est mors quam vita penosa
– Require c. XI – et eterna quies assiduis laboribus
prestat" ? Et tamen peccatum est per dissidiam vel
negligenciam mori. Quod nobis patenter ostendit Redemptor
gencium qui, cum ipsum vellent lapidare Iudei,
fugit. Ergo, quantum possumus, debemus vitare c.86v.a
mortem honestate servata, sed, cum advenerit,
Deo facere se conformem. Nec debemus voluntarie
ad mortem currere, quod non tantum theologi
prohibent, sed Tullius in III°
Rhetoricorum
dixit
non illis auxilio deos esse, qui se consulto in periculum
mittunt. Et in VI
de Re publica
dixit: " Omnibus
retinendus animus est in custodia corporis,
nec sine iussu eius, a quo ille est nobis datus, ex
hominum vita migrandum est, ne munus humanum
adsignatum a deo iudicemur abiecisse" . Require in
li.
Mulierum
c.
Lucrecie
et in li.
Vir.
ubi scripsi de
Cathone Uticensi. Et hoc est quod Petrarcha scripsit
in primo li.
Afri.
: " Deus hoc namque sancxit Legibus
eternis, hominem stacione manere corporis, edicto donec
revocetur aperto. Non igitur properare decet, sed
ferre modeste Quantulacumque brevis superant incommoda
vite" .
Utrum mori pena sit. Quid est mors. c.86v.b
Ostenditur bonam esse plene.
Rubrica XXXV
Non est mors pena, sed disiunctio illarum parcium que,
ante interitum, iunctione aliqua tenebantur1, nec extinguit
homines, sed suscipit ad virtutum premia et supplicia
viciorum. Ob quod dicebat Seneca in
Hercule Oetheo
:
" Viden ut laudis conscia virtus
Non letheos horreat amnes?"
Et Gregorius in XXIX
Mora.
: Mors carnis, que divine luci
electos restituit, lucem suam reprobis tollit" . Est enim
mors quasi quedam universalis causa salutis, sicut peccatum
primi hominis fuit eciam universalis causa dampnacionis
gencium; sed universalis causa debet distribui et
actribui unicuique particulari contento sub ea. Non ergo
formidatur a bonis et, ut martires divino fultos auxilio,
dimittamus. Refert Tullius, in primo
de questio. Tusculanis
,
et Plato, in
Phedone
, quod Socrates facile potuisset
a carcere liberari, sed nec patronum quesivit, nec vo-
luit iudicibus supplex esse, non ductus a superbia, sed a
magnitudine animi. Require in li.
Populorum
c.86v.b
c.
Athenienses
. Dicebat enim non ad penam trudi,
sed ad celum mitti2. De aodem refert aliud
exemplum Valerius, sub
Rubrica
" Graviter dicta
aut facta" , dicens: " Dum Socrates Athenis detineretur
in carcere, Lixias, orator maximus, ad eius
defensionem elegantissimam oracionem composuit,
qua uti posset in populo ad commiseracionem
excitandam, cum valde accommoda imminenti procelle
esset. Qua ei perlecta, " Aufer – inquit – istam,
queso. Ex quo ego innocens sum, cur verborum lenocinia
et adulaciones adducerem? Absit a me tanta
levitas!" . Nonne eciam Egesyas, philosophus cyrenaicus,
adeo copiose disserebat de bono mortis –
prout scribit Tullius in preallegato loco et Valerius,
sub
Rubrica
" Quanta sit vis eloquencie" – quod multi,
auditis malis presentis vite et consequentis bonorum
plenitudine, mortem voluntariam assumebant?
Quapropter fuit a rege Ptolomeo prohibitus illa in scolis
dicere. Require in li.
Populorum
c.
Targete
. Alchydamus
eciam, antiquus rethor, gloria quidem maximus,
dixit laudacionem mortis, que constat ex numeracione c.87r.a
humanorum malorum. Require in li.
de Anima
c.
LIII. Mors eciam electa pro patria non solum gloriosa,
verum beata apud omnes morales descripta est, dicen-
tes quod caro moritur, que putrescibilis est natura, sed
vivit gracia mortuorum. Et, ut cunctorum exempla postergem,
require in li.
Vir.
c.
Curcius
et c.
Decii
et c.
Codrus
et c.
Leonidas
et c.
Epaminundas
. Essetque longum
enumerare quos legendo reperies in preallegato li.
Virorum
.
Sed postergemus humana et adducantur exempla dei.
Scribit Tullius, in primo
de questio. Tus
., et Servius,
super
III Georgicarum
, et Valerius, sub
Rubrica
" de pietate
erga parentes" , quos in isto capitulo mixtim sequar: " Mos
erat Argivam sacerdotem Iunonis vinctis bobus ad templum
vehi. Verum, cum semel Argia sacerdos cum tedio moraretur
ob boves, qui, propter proximam precedentem pestem
vix poterant inveniri, boves duo eius filii, Cleobis et Bitho,
posita veste, ad templum traxere iugum quod quidem ab oppido
longe remotum erat.Ergo sacerdos mater precata deam
scribitur ut illis daret premium pro pietate, quod optimum a
deo hominibus dari posset. Post epulatos, cum matre c.87r.a
adolescentes se dederunt sompno; mane vero – dicit
Tullius – inventos fuisse mortuos. Simili precacione
Trophonius et Agamedes usi preallegato loco scribuntur
a Tullio. Qui, cum Apollini Delphys templum edificassent,
venerantes deum pro mercede petierunt quod
homini esset optimum. 3° autem die mortui sunt reperti.
Quapropter iudicavisse deum Sapiencie crediderunt
gentes mortem homini esse optimam, quin eciam mortuos
ad sepulturam prosequi oportere cum cantu plurimarum
gencium instituta sanxerunt. Subiunxit Tullius
hanc fabulam de Silleno qui, cum captus fuit a Mida,pro
sua dimissione docuisse regem non nasci homini longe
optimum esse, proximum autem quam primum mori. Require
in eodem li. c. I. Et vere, si mundi varietates aspicimus,
longinquitas vite sepe est miseriarum gurges, ut
patet in c. proxime precedenti. Ob quod Traces, ut patet
in li.
Populorum
, c.
Traces
, cum aliquis // in lucem c.87r.b
venit, cum amicis et propinquis domi lugent propter varia
mala humane vite. At, cum moritur, exultant omnes
leticia et conviviis. Et Augus., in 9 li.
de Ci. c. 87r.b
Dei
: " Plotinus – inquit – phylosophus Platonem
excellencius ceteris intellexisse laudatur. Is cum
de humanis agebat animis: ‘Pater misericors – dixit
– mortalia illis vincula faciebat’. Ita hoc ipsum,
quod homines sunt mortales, ad misericordiam Dei
patris pertinere arbitratus est, ne semper in huius vite
miseria tenerentur" . Ideoque dicebat Seneca in
Troade.
: " Mortem misericors sepe pro vita dabit" .
Require in li.
Vir.
c.
Plotinus
. Boni igitur letantur
morte quemadmodum cigni, qui non sine causa Apollini
sunt dedicati, sed, ab eo divinacionem habentes,
prevident quid boni mors ipsa contineat,ideo cum
cantu et applausu moriuntur. Sic vir quisque bonus debet
letus de mundi tenebris ad Dei gloriam proficisci5.
Require in li.
de Ordine aeris
c.
Cignus
. Mortales autem,
propter eis innatum mortis metum, menciuntur adversus
cignos, dicentes eos ob tristiciam canendo flere,
nec advertunt Platonem in
Phedone
dixisse quod nulla
avis cantat cum esuriat seu aliqua molestia infestetur.
Est tamen quod usus corporis adeo afficit animam c.87r.b
in se pronam, quodam modo eam transformet in pecudem,
sicque absolucionem corporis horrescit in tantum
ut, cum necesse sit, non nisi cum gemitu fugiat indignata
sub umbras. Nec post mortem facile amor anime
derelinquit corpus, cum non facile corporee excedant
pestes. Plinius eciam in XXVIII li.
Hysto.Naturalis
hoc primum dicebat quod, ex omnibus bonis que homini
natura tribuat, nil melius morte esse1. Cui consonat
Ennius, dicendo: " Nemo me lacrimis decoret nec funera
fletu Fas sit" . Require in li.
de Anima
c. LXXVII.
Eciam Vulterius, dux Cesariane classis, dixit felicissimum
esse mori, dicens in li. IIII: " Mortis angor stimulis
furor est agnoscere solis Permissum est quos iam tangit
vicinia fati. Victurosque dei celant ut vivere durent
Felix esse mori" . Require in li.
Vir.
c.
Vulterius
. Nec
theologi silencio pretereundi sunt, cum scribit Apostolus
ad Philippenses
: " Cupio dissolvi et esse cum Christo" .
Et Regius Psalmista dixerat: " Heu me, quia incolatus
meus prolongatus est" . Dolebat enim sanctus propheta
teneri vinculis huius vite, cum iam sperasset eterna. c.87r.b
Monent enim sacre Littere professores quod ita militemus
in vita corporis, quod premium sit eternum,
nec laudant honeste vivere ut lon //ginquitatem vite c.87v.a
bonis actis consequamur, quia sic non Deus, sed presens
vita delectat. Vis tandem quod finem faciam? Si
naturalis deleccio animas corporibus non ligaret naturalibus
ligamentis, ipse, spretis corporibus, tamquam
a carceribus evolarent, dicente Natura apud Anticlaudianum
in II li.
de Bea. puer.
:
" Ni mea corporibus animas iunctura ligasset
Dedignans habitare casas, ergastula carnis
Spiritus egrediens proprios remearet in ortus" .
Dicet forsan quisquam discessum anime non sine vehementi
dolore esse, quia philosophorum laudatissimus
scribit in
Ethica
mortem esse ultimum terribilium. Et
Plato in
Thymeo
: " Quidam – inquit – arbitrantur mortem
esse malorum maximum" . Et in XLI c.
Ecclesiastici
:
" O mors, quam amara est memoria tua homini pacem
habenti in substanciis suis!. Breviter ad ista dico mortem
optimam non terribilem bonis esse, malis vero pessimam c.87v.a
et horrendam. Ad requiem namque vadunt piorum
anime, impiorum vero cruciabuntur omni maximo
cruciatu. Et ad Phylosophum dico quod de morte
dantur iudicia abhorrenda eoque appareant gestus terribiles
morientum. Sed, quia omnis sensus qui anime
complexu cum carne inerat adimitur paulatim,ita quod
totam molestiam frequenter unus intercipiat ictus et sepius
sine sensu, nulla pena vel parva est. Non arbitror
ergo penam esse et, si qua est, remissa est. Dicta mea
roborat celeberrimus medicorum Thomas de Garbo,
scribens ad litteram in principio primi li. sue
Summe
:
" Corpus, quod naturali morte moritur, nullam penam
sustinet; talis enim est ei paulatim alteracio, cum sit naturalis,
insensibilis est, quem ad modum non sancitur
quotidiana consumpcio humidi, que fit a calido naturali"
Hoc eciam vult Phylosophus, cum in li.
de Morte
dicat: " Mors sine tristicia in senectute est; nulla enim
violenta passio ei accidit, sed insensibilis fit anime absolucio" .
Potest tamen cruciatum augere opinio nostra
formidulosa. Ideo dicebat Helena apud Senecam in c.87v.a
Troade: " Optanda est sine metu mortis mori" . Verum
est penosior ab hiis discessus que in vita credimus bona
esse, cum verius mala sint plenaque laboribus, an-
gustiis et molestiis. Sed quicquid sit quod morientibus
cum fravi sensu adimat sensum, paciencia, pie ac fideliter
tollerans, auget meritum. Nec potest vitare servus
quod tulit Dominus pacienter, dicente Gualfredo in Poetria:
" In cruce sudavit Dominus: servus ne quiescet
Tolle tuam, tulit ipse suam; gustavit acetum
Fac et idem. Num maior erit reverencia servi
Quam Domini? Si vis suus esse secutor, oportet
Tormentis tormenta sequi: non itur ad astra
Deliciis. Ideo mortem, quam solvere debes
Nature, persolve Deo. Deo moriaris in Illo
Transeat in formam virtutis" etcetera.
Mors secura igitur iuvenibus et senibus proponatur, quia
non citamur ex censu, nec est aliquis ita senex quod non
speret per unum diem vivere. Et tamen unus dies gradus
vite est. Cumque propinquabit mors pulsabitque c.87v.b
corpusculi nostri fores, leti exeamus de vita Deo
agentes grates, dicamusque: " Vixi et quem dederat
cursum fortuna peregi" . Arbitremurque levari ab
inmundo carcere et ad beatitudinem proficisci domum
eternam nostram, putemusque proximis honorabilem
illum diem, nobis autem faustum. Nec dementes
credamus aliquod malum esse quod fuerit a Deo
vel natura, parente omnium, constitutum, cum scribat
Bonaventura
super II° Sentenciarum
: " Nil facit Deus
nisi ex magna deleccione, ergo quod melius est non
quod delectabilius Deus dedit humano generi. Voluit
enim homines laborum quandoque expertes facere, ideo
eos in portum ac profugium tutum per mortem, velut
navigium ventis flantibus passisque velis actrahit.
Et hoc est quod finxere poete Caronis fabulam recensentes,
prout dicetur in eodem li. c. XLVII. Verum qui
magno animo contempnit mortem eoque non extingui
sed, ea duce, videt se ad celestia proficisci, magnum sibi
presidium ad beatam vitam comparat. Compone igitur
cum adversario dum tecum in vita est. Si enim c.87v.b
non concordaveris, tradet te iudici, iudex ministro
et minister te ponet in carcere sempiterno, quamquam
aliter clamet vulgus, cui nec racio nec auto-
ritas, sed tantum metus per gestum morientum occurrit.
Ego autem tota mente profiteor miserum esse
nescire mori; et qui non vult exire de corpore repugnat
ne de carcere educatur. Est quippe corpus
carcer anime, dicente Regio Psalmista in
psalmo
141: " Educ de carcere alias custodia animam meam
Domine" . Et
Iob VII
: " Circumdedisti me carcere" .
Et vere, nisi nos cecet dyabolus, cernemus sine tenebris
quod luteas domos incolimus et in corpore terreno
subsistimus, cum dicat Apostolus in
II ad Cho
.
IIII c.: " In vasis fictilibus habemus thesaurum c.88r.a
nostrum" . Et Deus ad Phronesim loquens, in li. VI
de Bea. puer
.:
" Spiritus a celo terris demissus in orbe
Terreno peregrinus erit, carnisque receptus
Hospicio luteum tegmen novus hospes habebit" .
Miror ergo demenciam nostram quod tantopere c.88r.a
amamus rem fugacissimam: corpus loquor, timemusque
mori cum nulla virtus, nobilitas vel potencia
effugere possit mortem. Erigamus igitur animum
ad eterna celestia, dico splendida et perfecta,
cupiamusque mori et esse cum Christo inter illa
versante cum tanta gloria tantaque gaudii plenitudine,
quod nullus intellectus hominum capax sit. Sed
diceret forsan quisquam: " Quid delirando scribis,cum
cernamus omne animal cornu et calce, unguibus ac
dentibus devitare perniciem?" . Respondeo nichil esse
quod, in quantum naturaliter agat, nullis extra cogentibus,
intencionem reiciat substinendi et interitum
amplexetur, sed modo non agimus de naturali, sed racionali
censura anime cui debet amor naturalis sibici.
Non enim in animalibus manendi cupiditas ex anime
voluntatibus, verum ex nature principiis venit; nam
sepe mortem cogentibus causis, quam natura reformidat,
voluntas amplectitur. Nec me fallit quod Deus dedit
rebus omnibus hunc ferventissimum appetitum, ut
quoad possint naturaliter manere desiderent.
De morte anime. Et quando mori dicitur et c.88r.a
quando vivere. Et ponitur mors secunda et
tercia.
Rubrica XXXVI
Satis arbitror dixisse de morte corporis. Nunc mors
anime consequatur, que inmortalis dicitur a theologis,
quia numquam desinet vivere et sentire. Sed mori dicitur
cum eam Deus deserit, sive sit in corpore sive sit
apud Manes. Vivere autem dicimus quociens facit quod
bonum est, seu cum Superis seu in terra sit. Impii igitur
non in animabus sed in corporibus habent vitam, quam
eciam mortue anime conferre possunt. Require notanter
in eodem li. c. XXIX. " Verum, dicit Augusti. in XIII
de
Ci. Dei
, in dampnacione novissima, quamvis homo sentire
non desinat, tamen, quia sensus ipse non erit voluptate
suavis nec quiete salubris, sed dolore penalis, non
inmerito mors est pocius appellata quam vita. Sed ideo
secunda, quia sensibiliter post illam primam advenit, qua
dissolvitur hominis composicio" . Erit tercia gravissima
et omnium malorum pessima quia corporis et anime com
plexu fiet, nec ulla morte poterit / terminari a qui bus c.88r.b
cruciatibus. Ille nos removerit qui pro nobis voluit
incarnari nec renuit penam crucis. Require in eodem li.
c. … (sic).
Peccatum quid est plene c.88r.b
Rubrica XXXVII
Expedito mortis membro, peccata restat evolvere, non
ut honorem recipiant sed ut homines se recognoscant facileque
ad penitenciam revertantur. Et si dicas: " Quid
est istud peccatum?" , respondet Ambrosius, dicens in li.
de Paradiso
: " Peccatum non est aliud quam prevaricacio
divine legis et inobediencia celestium preceptorum" .
Idem sensit Magister Sentenciarum, sed per alia verba,
allegando Augustinum, dicens, in secundo li. d. XXXV:
" Peccatum est omne dictum vel factum vel concupitum
contra legem Dei" . Ego autem brevius cunctis dicam:
" Peccatum est mortiferum aut insanabile vulnus anime,
ergo qui peccat vulnerat aut interficit suam animam" .
Nec tamen profiteor vicia et peccata esse substancialia
in natura, cum scribat
Io.
primo: " Omnia per ipsum facta
sunt et sine ipso factum est nichil" , ubi dicit
glo
.: idest
peccatum. Si enim essent substancia, illa haberent in natura
esse et, per consequens, bona essent, cum unumquodque
habens essenciam bonum sit, iuxta illud
Geneseos
:
" Vidit Deus cuncta que fecerat, et erant omnia valde
bona" . Opera ergo mala, que communi sermone dicuntur
vicia et peccata, sunt difformitates actuum et non
res. Restat ergo, cum peccatum non sit res nec substancia
nec bonum, quod non sit aliud quam privacio boni
seu negacio in substancia.
Ponatur peccatum esse aliquid, aliter Deus c.88r.b
puniret pro nichilo. Et omnia valde plene.
Rubrica XXXVIII
Ut nostra peccatorum ventilacio sit uberior, dictum fuit
in precedenti c., secundum Augustinum et Magistrum
Sentenciarum, quod peccatum erat dictum vel factum
vel concupitum contra legem Dei. Sed omne dictum vel
factum vel concupitum contra legem Dei est aliquid, ergo
malum et peccatum est aliquid. Rursus: aut peccatum
est aliquid aut non. Si est aliquid, habeo propositum; si
nil, cum Deus puniat hominem pro peccato, videtur quod
pro nichilo puniat. Verum qui pro nichilo punit iniuste
punit, ergo etcetera. Eciam scribit Fulgencius, // c.88v.a
prout habetur in
glo. super primo ad Romanos
:" Deus illius
rei est ultor, cuius non est auctor" , ergo, si Deus est
ultor peccati, peccatum est res. Augustinus eciam dicit in
Enchiridion
: " Alique sunt res quibus homines mali fiunt,
sed tales res non sunt nisi vicia et peccata. Ergo vicia et
peccata sunt res" .De hoc curioso quesito sic scripsit Bonaventura
super II°li. Sentenciarum
:" Peccatum et malum
potest considerari dupliciter, adiective scilicet et c.88v.a
substantive. Si tenetur adiectiva, tunc exponitur:
malum, idest mala accio; et isto modo malum est
aliquid et habet esse nature. Si vero teneatur substantive,
tunc non est aliquid positive in rerum natura,
quia nec est ens nec bonum, sed privacio boni;
et sic privat bonum, ut in subiecto relinquat delictum,
quod remanet in aliquo ente. Et, secundum
hanc viam, raciones et auctoritates dicentes malum
nil esse concedende sunt. Quidam alii dicunt: " Peccatum
et malum nil est in recto, sed est aliquid in
obliquis, quia peccatum et malum est alicuius entis
boni. Non est igitur homo dignus puniri solum quia
bono careat, sed quia bono caret et debet habere" .
Ideo non sequitur quod pro nichilo Deus puniat,quamvis
peccatum nichil sit. Concludo tandem quod privacio
non per se, sed cum debito est in causa. Nunc, ad
raciones, quando dicitur quod peccatum est dictum
aut factum aut concupitum etcetera, dico quod ibi malum
accipitur adiective: et ipso modo est aliquid, sed,
quando tenetur substantive, proposicio falsa est. Ad c.88v.a
alias raciones dicit Bonaventura quod " res" accipitur
tripliciter: uno modo communiter, 2° modo proprie et
3° magis proprie. Quando accipitur primo modo, derivatur
a " reor-ris" , et sic comprehendit omne illud quod
cadit in cognicione hominis. Si sit res exterior, sive in
sola opinione, proprie derivatur a " ratus-ta-tum" , secundum
quod " ratum" dicitur illud esse quod non tantum
in cognicione est, sed est in rerum natura, sive sit ens in
se, sive in alio; et hoc modo convertitur res cum ente. 3°
modo " res" dicitur magis proprie, prout derivatur a " ratus-
ta-tum" , prout " ratum" dicitur illud quod est ens per
se et fixum, et res solum dicitur de creaturis et substanciis
per se entibus. Si igitur " res" accipiatur primo modo,
peccatum est " res" quantum ad actionem difformem:
et sic accipit Fulgencius. Si vero " res" accipiatur secundo
modo, peccatum dicitur " res" non racione difformitatis,
sed racione actus substracti: et sic accipit Augustinus
in
Enchiridion.
3° modo, accipiendo hoc nomen " res" sicut
peccatum nec est " res" racione difformitatis,nec racione
actus substracti. Et sic accipit Augustinus quando c.88v.b
eum allegat Magister Sentenciarum in li. secundo dicendo:
" Opera dyaboli, que vicia dicuntur, sunt actus,
non " res" . Hoc expedito, dicam ulterius: " Malum vel
peccatum est in dyabolo, ergo peccatum est?" Respondeo
quod non sequitur; nam, secundum Phylosophum,
quedam sunt encia et quedam encium. Nam, quamvis
privacione possunt dici encium, non tamen possunt dici
encia. Cum autem dico maliciam esse in aliquo, dico
eam esse encis. Nam primum " esse" est secundum quid,
secundum vero simplex: et sic proposicio est falsa secundum
quid et simpliciter. Dicam ulterius: " Quid ad
ista malicia est?" Respondeo quod istum verbum " est" ,
sicut vult Phylosophus3, potest dupliciter predicari. Nam
quandoque ponitur inter duo extrema, ut: " homo est risibilis" ,
et sic est proposicio de tercio adiacente. Si vero ponitur
ut res inportata per ipsum, sicut ponuntur alia verba,
ut " legit" , " discit" etcetera, tunc proposicio est falsa, quia
esset sensus: " malicia est" , idest malicia est ens, idest aliqua
essencia.Alio modo si accipiatur ut copula et sic oracio
defectiva ut " malicia est" ,idest " inest aliqui" ,est vera c.88v.b
et concedenda. Nunc accipe pro notabili: quod
scripsit Boecius in secunda prosa li. IIII
de Consolacione
:
" Si homines scientes volentesque bonum dese-
runt et ad vicia deflectuntur, hoc modum non solum
potentes esse, sed omnino esse desinunt" , non debet
intelligi quod omni esse priventur, sed quod priventur
ordinato esse, quod quidem est esse completum. Ideo,
paulo post, sibiunxit: " Est enim, quod ordinem retinet
servatque naturam: quod vero ab hac deficit, esse eciam,
quod in sua natura situm est, derelinquit" .
Vicia, peccata et mala dicuntur in Deo esse c.89r.a
Rubrica XXXIX
Diximus in precedenti c. vicia et peccata inesse dyabolo.
Nunc, gracia exercicii, conemur ipsa ostendere in Deo esse,
et arguo sic: Deus cognoscit mala, vicia et peccata, ergo
mala, vicia et peccata sunt in eo. Antecedens est notum:
quia ipse punit et reprobat omne peccatum et omne malum,
consequens probat Magister Sentenciarum, dicens in li. II°:
" Cognicio Dei est essencia ipsius, ergo" etcetera1. Reiectis
superfluis, sub brevitate dico quod, licet mala, vicia et peccata
cognoscantur a Deo, nec tamen in Deo sunt, quia, ut
scribit Magister Sentenciarum in li. II°: " Deus non cognoscit
vicia per noticiam approbacionis, per quam res cognita
placet, sed cognoscit mala, vicia et peccata reprobative, per
iusticiam punitivam.Ideo non sunt in Deo quia illa tantum in
Deo dicimus esse in quibus Deus approbative cooperatur" .
Et sic vides aperte quod omnia que sunt in cognicione Dei
sunt in essencia ipsius.
Peccatorum nomina c.89r.a
Rubrica XL
Quia peccata commictimus quociens eterne legis deserimus
instituta, scias omne peccatum" delictum" quasi" derelictum"
dici, eo quod derelinquit precepta Dei. Peccatum proprie
carnale est denominatum a vicio pellicatus; nam huius delecti
formosa pellis est causa. " Facinus" a " faciendo" actum
cum deformitate dicitur. " Flagicium" proprie dicitur; inportat
idest carnales excessus, a flagito, idest ardenter agito.
" Excessus" dicitur quod a latitudine me dii vel hinc vel
inde recedat quicunque peccat . " Culpe" dicuntur peccata
a culpando, idest reprehendendo5." Nephas" quasi" non Phas"
quia contra legem Dei fiat, potest pro omni peccato poni.
" Criminacio" ,idest criminis actio, scilicet accusatoris vel reprehensoris,
que sequitur ad peccatum, " Crimen" omne peccatum
dicitur. Amissum ab " amicto" , idest pecco, omne
peccatum dicitur. " Nequicia" a " nequeo" omne voluntarium
peccatum dicitur, licet ponatur generaliter pro omni peccato.
" Reatus" dicitur, quasi rei actus dicitur, quia peccantes
ante tribunal eterni iudicis reos facit. Noxia dicitur, quia
semper delinquenti noceat. Desinamus tandem a c.89r.a
vocabulis peccatorum, quoniam hanc sordem semper
cum racione invenies nominatam2et hic longum
esset scribere quot modis hec pestis in sacris et laicis
Litteris nominatur. Eciam multa ponam in li.
Vir.
c.
Iustinianus
et in li.
de Edi. memo. Dignis
, in variis locis.
Hic pro notabili accipe quod tota peccandi labes
a motibus sensualitatis incipit et si, relicta racione, anima
ceca heserit voluptatibus, ideo peccat, quia divine c.89r.b
legis opponitur equitati3. Eciam videas quid pro
salute facturus sis, cum scribat Salvator gencium apud
Io. IIII
: " Cibus meus est ut faciam voluntatem patris
mei qui in celis est" . " Nec – ut scribit Augustinus in
li.
de Bono coniuga.
– peccatum est quod non commictitur
contra naturam neque contra bonos mores neque
contra precepta Dei" .
Peccatorum divisio. Et agitur de peccato originali. c.89r.b
Christi corpus fuit ex carne primi hominis.
Et omnia notanter.
Rubrica XLI
Peccatorum, aliud originale et aliud actuale. Originale
non dicitur quia anima sit ex traduce, quod esset erroneum,
prout monstravi in li.
de Anima c. XXXV
, sed
quia, teste Magistro Sentenciarum in XXXI d. li. secundi,
" ex viciosa lege originis nostre concipimur, scilicet
carnis libidinosa concupiscencia. Non quia ex carne tracta
ab Adam concepti sumus, quia eciam Christi corpus
ex carne primi hominis formatum fuit,sed eius conceptus
non celebratus fuit lege peccati, idest concupiscencia carnis,
quapropter caro eius sine peccato fuit. Noster vero
conceptus non fit sine libidine, ideo non potest sine peccato
esse. Ideoque Regius Psalmista dixit in XV psalmo:
‘In peccatis concepit me mater mea’" . Ista libidinosa concupiscencia
infusa fuit humano generi a venenato principio
per peccati labem nostrorum prothoparentum, sic ergo
a venenato fonte venenati sunt omnes rivuli ab ipso defluen
tes.
Peccatum originale quid est. Et est mortale c.89r.b
Et ponitur qualiter anima illud contrahit.
Et omnia plene.
Rubrica XLII
Peccatum originale, prout scribit Magister Sentenciarum
in XXXI d. li. II: " Est inmoderata concupiscencia carnis" .
Nam ipsi nostri prothoparentes fuerunt corrupti morbo concupiscencie,
que fuit in eis culpa. Ergo a corrupta radice
corrupti sunt omnes rami eius. Roborat dicta mea Apostolus
dicens
ad Romanos
VI: " Non regnet peccatum in vestro
mortali corpore" , ubi exponit
glo.
: " peccatum, idest fomes
peccati" . Sed fomes peccati non est aliud quam intensa concupiscencia
carnis, ergo etcetera. Hec labes inest anime ex
coniunctione sue substancie cum corrupta carne, et semper
intelligas quod peccatum originale mortale sit. Et si dicas:
" Qualiter caro inficit animam?" monstrat tibi Magister Sentenciarum
in secundo li.et Bonaventura, declarando dictum
Magistri Sentenciarum. Et in pluribus locis Scriptura Sacra
iudicat quod ex infectione coytus prothoparentum et concupiscencia
libidinosa, caro,dum generatur,contrahit quandam
feditatem, per quem caro anime fit rebellis. Et ex c.89v.a
hoc anima contrahit originalem culpam, scilicet fomitem
concupiscencie, nec potest rebellem carnem
vincere. Et quia ista feditas a primis parentibus in
posteros traducta est secundum legem propagacionis,
hinc est quod, mediante carne, ad omnes transfunditur
originale peccatum. Et quia plus monent
exempla quam verba, ponatur exemplum tale et videbimus
quod caro, per se sola, nec dolet nec sentit
ante adventum anime, nec postquam anima fuerit a
corpore separata, quamquam corpus totum incideretur.
Ponatur deinde quod anima uniatur incise carni:
repente dolorem et cruciatum senciet. Si igitur carnis
incisio potest facere dolentem animam, cur eciam carnis
fedacio non faciet lascivam et concupiscentem animam
quamdiu simul stabit ipsa iunctura? Patet igitur
quod a carne anima trahat peccatum originale. Sed si
dices contra: " Philosophus dicit necesse esse quod agens
et paciens communicent in materia sed caro et
anima non communicant in materia, ergo caro non potest
agere in animam et, per consequens, nequit c.89v.a
ipsam inquinare" . Rursus: " Anima est longe spiritualior
quam sit aliquis celestis radius, et tamen radius
non inquinatur ex coniunctione corporum inmundorum,
ergo nec anima debet infici ex coniunctione
infecte carnis" . Ad primum dico quod phylosophus
intellexit de actione qua contrarium agit in
contrarium predominative. Ad secundum dico quod,
quamvis anima sit spiritualior, tamen anima forcius
alligatur carni quam radius aeri vel corpori ab eo illuminato.
Ideo anima magis contrahit proprietates ab infecta
carne quam radius ab illuminato corpore. Rursus
potest queri utrum peccatum originale trahatur ex carne
tantum, aut ex aliquo appetitu et voluntate anime, sicut
videtur sentire Augustinus,scribens in li.LXXIII Questio.:
" Si quis fit deterior, aut fit a superiori, aut a pari, aut ab
inferiori. Non potest a superiori, quia ille aut esset bonus
aut malus. Si bonus, nunquam faceret eum deteriorem; si
malus, non esset / superior, sed inferior et deterior. c.89v.b
Et superior non patitur ab inferiori, nisi ei se subiciat ex
voluntate mera, nec potest a pari, quia par non prevalet " . c.89v.b
Ergo similiter, in proposito, anima carnis culpa
non potest fieri mala, nisi cooperante propria voluntate.
Item, si Angelus poneretur in infecta carne, non diceretur
contrahere peccatum originale. Si ergo anima
hoc contrahit, non est nisi per aliquem appetitum quem
habet in carnem. Sic ergo originalis culpa contrahitur
mediante appetitu et voluntate anime. De ista questione
varii dicunt varia. Sed, reiectis opinionibus, dicam cum
Bonaventura,
super secundo Sentencia.
, originale peccatum
contrahi ab anima propter naturalem appetitum ipsius
anime ad suum corpus, ita ut principalis racio ponatur
ex parte carnis et ille appetitus naturalis sit causa sine
qua non. Nunquam enim caro posset animam inficere,
nisi anima haberet naturalem ligacionem cum ipsa carne.
Naturalis autem colligacio non est, nisi per appetitum
ipsius anime ad suum corpus. Nunc, respondens ad raciones,
dico primo ad primam quod Augustinus ibi loquitur
da agente quod non est alligatum ei quod debet fieri deterius.
Sed non sic est in proposito, quia caro habet naturalem
ligacionem cum spiritu per naturalem appetitum unius ad
alterum. Ad alias duas raciones simul dico: " Si Angelus
poneretur in infecta carne, que est principium originalis
peccati, et anima innocens poneretur in flamma Gehenne,
nec ille inficeretur nec ista combureretur. Et hoc eveniret
quia non esset naturalis appetitus nec colligacio naturalis,
sine qua anima non potest a carne infici" .
Utrum coytus matrimonialis possit sine c.89v.b
peccato fieri: notanter.
Rubrica XLIII
Ex dictis in precedenti c., erit utile scire utrum coytus matrimonialis
possit absque peccato fieri. Et videtur quod non,
scribente Augustino in quadam sua
Epistula ad Valerium
:
" Honestus concubitus non est sine ardore libidinis" et Regio
Psalmista in
psalmo XV
: " In iniquitatibus conceptus sum et
in peccatis concepit me mater mea" . In contrarium dicitur:
" Omne mandatum Ecclesie potest sine peccato perfici, ergo
etcetera" . Ut breviter me expediam de quesito, tenent Doctores
sancti quod actus matrimonialis potest absque peccato
perfici, maxime si fiat causa prolis procreande vel causa reddendi
debitum // carni. Et verbum Augustini debet intelligi c.90r.a
de libidine prout nascitur a prurito carnis, non prout
venit a voluntate procreacionis prolis.Similiter verbum Psalmiste
debet intelligi de peccato originali in prole,non de peccato
actuali in perentibus. Require notanter in li.
de Deo
, c.
XXXVI.
Utrum originale peccatum equale reperiatur in c.90r.a
omnibus et quod sanctum est punire nocentes.
Rubrica XLIIII
Arbitror inquirendum utrum originale peccatum equale reperiatur
in omnibus. Et videtur quod sic, auctoritate Anselmi,
scribentis in XXVII c.
de Originali peccato
: " Peccatum
originale in omnibus extimo equale esse" . Rursus: si peccatum
originale esset maius in uno quam in alio, aut hoc
esset ex actu parentis, aut ex actu prolis. Primo modo nullatenus
esse potest, quia peccatum parentis nequit in prolem
fundi. Ex actu prolis nequit similiter tale peccatum
esse. Ergo nullo modo peccatum originale intensius reperitur
in uno quam in alio. In contrarium, originale peccatum
est concupiscencia, prout dixi in eodem li., c. XLII. Sed
concupiscencia potest intendi et remitti, ergo videtur quod
peccatum originale sit magis in uno quam in alio. De ista
questione dicunt Doctores sancti quod, sicut si Adam stetisset
omnes essent equaliter innocentes, ita nunc,postquam
Adam peccavit, omnes nascuntur equaliter cum peccato;
nec originalis culpa est maior in uno quam in alio, nec in
eodem subiecto intendi potest. Si intenditur concupiscencia c.90r.a
vel appetitus respectu alicuius detestabili actionis,
hoc erit aut ex complexione aut ex consuetudine.
Primo modo, sine dubio, concupiscencia potest augeri,
sicut patet de concupiscencia carnis, que magis fervet
in colericis et sanguineis quam in melanconicis et flegmaticis,
sed talis intensio nil auget ad culpam. Non enim
talis concupiscencia est culpabilis, sed naturalis et, de
naturalibus, nec laumur nec vituperamur. Similiter, in
secundo modo, concupiscencia potest augeri ex consuetudine
in eodem homine, sicut patet in eo qui, si assuevit
luxuriari et cibaria electa commedere, ardencius concupiscit
quam qui lactucas et alia infrigidancia mandit. Sed
hec intensio operatur nil ad originale // peccatum, c.90r.b
sed pocius ad actuale, quia originale peccatum non dicitur
concupiscencia quocumque modo, sed solum prout ab
origine contracta est. Concludo igitur quod originalis culpa
equaliter reperitur in omnibus. Nunc, ad racionem que
dicit quod concupiscencia potest excrescere, respondeo
verum esse intensive, sed non extensive; et dico quod illud
incrementum nil facit ad originale peccatum, cum c.90r.b
talis actio non fiat nisi ex complexione vel assuefactione.
Require in eodem li. c. II. Tandem teneas pro notabili,
secundum quod scribit beatus Thomas in III et
IIII
contra Gen.
, quod a iustissimo rectore Deo pro qualibet
culpa debetur pena. Si enim non punirentur mala,
in brevi tempore extingueretur bonum, quia homo,
peccando impune, redditur pronior ad peccandum, dicente
Augustino in li.
de Vera innocencia
: " Nil est infelicius
felicitate peccancium, qua penalis inpunitas nutritur,
et mala voluntas velut hostis interior roboratur" .
De peccato actuali mortali et veniali, et utrum c.90r.b
quis sine peccato vivat: notanter.
Rubrica XLV
Quia differencia penarum assignanda est secundum differenciam
peccatorum et, duce Deo, expedivimus peccatum
originale, restat consequenter tractare de actuali. Ideo scias
quod actu accidit peccare dupliciter: uno modo quod totaliter
peccantis intencio removeatur a Deo,et hoc dicitur peccatum
mortale, eo quod anime mortem inferat; alio modo
evenit quod, manente ad Deum ordine humane mentis, aliquis
levis sensualitatis motus vel in mente assertive concipitur
et quandoque ad extra perficitur. Et hoc veniale peccatum
dicitur, quia leviter veniam meretur. De quo scribit
Magister Sentencia. in XXIIII d. li. secundi: " Si tantum in
moto sensuali teneatur ille , veniale peccatum est" ,
quod facile meretur veniam nisi eum exageret multitudo.
Nam multa levia faciunt unum grave2, cum scribat Augustinus
in li.
de X cordis
: " Actendite, fretres mei, multa sunt
venialia peccata non magna, sed plerumque bestie minute,
si multe sunt, necant. Si proiciatur // quis in locum c.90v.a
pulicibus plenum, nonne morietur ibi? Sic et humana c.90r.b
natura minutissimis bestiis potest perimi. Sunt certe
arenarum grana minutissima, et tamen, si plura mictantur
in navim, facient illam mergi. Minutissime sunt plu-
viarum gutte quibus implentur flumina, que secum trahunt
stabula cum armentis, ergo ista nolite contempnere"
Ad quod facit id Nasonis, scribentis in primo
Remediorum
:
" Flumina magna vidi parvis de fontibus orta"
etcetera. Et Anticlaudianus in primo li.
de Bea. puer.
:
" Que non obsunt singula
Multa nocent collecta simul; nam plurimus amnem
Rivulus excrescens gignit scintillaque flammas
Multa parit, multusque lapis concludit acervum" .
Require in eodem li. c. XIII.Sed dicet forsan quisquam:
" Estne aliquis sine peccatis venialibus vitam ducens,
cum scriptum sit in XXIIII
Proverbiorum
:‘In die sepcies
peccat iustos’? Quis eciam poterit sine peccatis esse,
cum Iohannes Evangelista scribat: ‘Si dixerimus quod
peccatum non habemus, veritas in nobis non est’" ? Ad
dubium respondit Augustinus, dicens in preallegato loco:
" Misericors Deus, videns humanam fragilitatem, remedia c.90v.a
posuit ad delicta, scilicet elemosinas, oraciones,
ieiunia, confessiones et similia. Hiis enim purgantur
quotidiana peccata, que in animum receperint
propter fragilitatem hominum, nec sunt levia quando
multa" . Contra Augustinum et Magistrum Sentenciarum
videtur sentire Bonaventura, scribendo,
super secundo
Sentenciarum
, sub hac forma: " Multiplicacio
actuum aut plurimorum peccatorum non mutat genus,
ergo, si primum peccatum est veniale et secundum et
tercium, ipsa nunquam facient unum mortale. Preterea
quodlibet veniale stat cum gracia, ergo nunquam dampnant
venialia quantumcumque multiplicentur" . Sed,
ut isti viri celebres ad concordiam reducantur, cum singulus
dicat verum, scias quod, quantumcumque multiplicentur
peccata venialia, ipsa non dampnant nec de se
faciunt unum mortale, nisi dispositive, quia ex frequenti
iteracione venialium augetur libido et frequenter contemptus
evenit. Et sic patet quod singulus verum dixit.
Quando voluntas est in peccato mortali et c.90v.a
quando non. Et quando peccatum eiusdem
generi est levius.
Rubrica XLVI
Scribit Magister Sentenciarum in XXIIII d. li. II: " Si
plena peccandi voluntas adsit, ut racio sensualitati consenciat
sibique subiactat, tunc mortale peccatum est" .
Si eciam sit consensus sine opere, quod vellet in opus
procedere sed non potest, tunc voluntas pro facto est
non minus culpabilis quam si in facto deprehenderetur.
Sit notabile quod, quamquam nemini peccare liceat,
quia peccare sit transire virtutum limites, est tamen
eiusdem peccati generis culpa levior atque gravior. Puta:
labitur alicuius libido in meretrice seu mulier igno-
ta: peccatum est, tamen ad pauciores dolor transit quam
si petulans fuisset in aliqua virgine generosa. Eritque
gravius si in fano quam in lupanari; si cum sorore vel
matre vel aliqua propinqua sanguine; cum moniali vel
nupta quam si cum extranea lascivia commicteretur. Et
est gravius coram omnibus peccare patenter quam clandestine
vel occulte, cum scribat Ysidorus in 3° li.
de c.90v.b
Summo Bono
: " Aperte peccans agit et docet" . Ideo
dixit Regius Psalmista et Apostolus in IIII c.
ad Romanos
:
" Beati quorum tecta sunt peccata" . Item pec-
catum ignorancie est minus grave quam quod a sciente
commictitur. Ideo dicebat Seneca, in trag.
Furen. Herculis
:
" Proxima puris sors est manibus nescire nefas" 3.
Et in Ypolito subiunxit idem tragicus quod primus gradus
remissionis est voluisse obstare principiis, secun-
dus voluisse peccando servare mensuram. Carmina eius
sunt:
" Obstare primum est velle nec labi via,
Pudor; est secundus nosse peccandi modum"
Idem sensit in
Agamenone
, quando dixit:
" Quem penitet peccasse pene est innocens" ,
scribente Ysy. in secundo li.
de Summo bono
: " Quid poterit
peius esse quam culpam noscere, noscere nec flere?.
Est ergo longe melius cavere peccata quam emendare" .
Peccatum trahit originem a libera voluntate c.90v.b
peccantis.
Rubrica XLVII
Omne delictum trahit originem a libera voluntate peccantis,
scribente Anselmo, in li.
de Peccato ori.
: " Nunquam
nisi in voluntate peccatum est" . Et Ambrosius, senciens
idem, dixit: " Affectus tuus operi tuo nomen imponet" .
Verum, ex dicto Ambrosii, si quis commictit adulterium
credens facere simplicem // fornicacionem,debet puniri c.91r.a
ut fornicator, non ut adulter; eciam deberet appellari
fornicacio, non adulterium. Quod tamen a sanctis Doctoribus
non tenetur. Sed ne Ambrosius, tantus doctor, deliquisse
credatur, audi Bonaventuram scribentem
super secundo
li. Sentencia.
, ubi, aperiens dictum Ambrosii, dixit:
" Contingit aliquid nominari dupliciter: uno modo, per nomina
generalia et, alio modo, per specialia seu magis individua.
Nomina generalia in moribus sunt bonum et malum,
specialia vel individua sunt nomina specialium differenciarum,
ut specialium virtutum et viciorum" . Cum ergo dicebat
Ambrosius: " Affectus tuus operi tuo nomen imponet" ,
vult Bonaventura quod intelligatur de nomine generali, non
de speciali vel individuo. Require in eodem li. c. LV plenissime.
Quare dicuntur peccata mortalia, quare capitalia c.91r.a
Que et quot sunt; ipsorum diffiniciones; et qualiter
oriantur.
Rubrica XLVIII
Septem sunt detestabilia et tremenda peccata, que ideo appellantur
mortalia, quia mortem eternam inferant peccantibus
animabus. Dicuntur similiter capitalia, eo quod ab ipsis,
tamquam malorum capitibus, nascuntur mala. Et sunt: superbia,
ira, invidia, accidia, avaricia, gula et luxuria. Super-
bia, que, prout scribitur in X c.
Ecclesiastici
, est " inicium
omnium peccatorum" , nil est aliud, secundum Doctores
sacrarum Litterarum, quam amor proprie excellencie.Cuius
quatuor sunt species: prima, cum homo sibi non Deo tribuit
quicquid bonitatis habet; secunda, cum credit a Deo sibi bona
data esse propter sua merita; tercia, cum se iactat habere
quod non habet;quarta, cum, ceteris vilipensis, ipse pre omnibus
vult timeri, diligi, honorari etcetera. Et hec maxime
Lucifero propinqua est qui, factus excellentior Angelis universis,
nefando ausu conatus est Dei honore coli. Require in
hoc li. c. VI, XV, XX, et in li.
de Angelis
c. V, VI, et in li.
Stellarum fixarum
c. XXXVIII. Ex superbia nascitur c.91r.a
invidia, que est langor et odium aliene felicitatis. Ergo,
cum superbus videt proximum exaltari, repente illi invidet
tamquam illa dignitas sibi surrecta sit. Moxque
ex culpa levi inflammatur ad iram. Require in eodem li.
c. LVII. Et hec tria maxime // nocent homini, cum c.91r.b
sint tria maxime diligenda: Deus scilicet, proximus et
nos ipsi. Nam superbia tollit Deum, invidia proximum
et ira se ipsum. Oritur deinde accidia, que est consumpcio
vite, proprie ex interna tristicia causata. Perdito igitur
interiori gaudio, mens vagatur ad extra, generans avariciam,
que est inmoderatus amor habendi, qui nulla saciatur
copia, dicente Cassiodoro in IIII
Vari.
: " Avaricia
quidem tali sorte posita est ut, cum multa habeat alias
rapiat, semper eget" . Require in eodem li. c. LII4 et in
li.
Vir
., ubi scripsi de M. Crasso, et in c.
Mida.
Hec,cum
in exterioribus delectatur, causat vicium nature proximum:
gule scilicet, que est inmoderatus amor edendi
atque bibendi. Ipsa deinde gula, ex superfluitate potus
et cibi, causat luxuriam, que est libidinose voluntatis
ardor. Require in eodem li. c. LXVII et in li.
Populorum
c.91r.b
c.
Indi
et c.
Perse
et in li.
Mulierum
c.
Venus
. Ad
hoc singulum horum peccatorum respicit finem proprium.
Nam superbia respicit dignitatem, ira honores, invidia felicitatem,
accidia ocium, avaricia censum; gula querit delectari
et augeri corpus et luxuria delectari et habere prolem.
Hec detestanda peccata sepius boni et mali fugiunt,
scribente Oracio in libro suarum
Epistularum
: " Oderunt
peccare boni virtutis amore: Oderunt peccare mali formidine
pene" . Verum aliud est peccata fugere nutu dileccionis
Dei, et aliud timore supplicii. Primi odiunt omne malum,
secundi dolent quod lex prohibeat suas corruptas voluntates
expleri, unde, quamvis actu peccata non impleant,
cum voluntas peccandi in eis remanet ista voluntas crescit
per plures gradus. Nam cogitacio voluntati delectacionem
porrigit, delectacio consensum parit, consensus accionem,
accio consuetudinem et consuetudo necessitatem. Hiis ergo
viciorum vinculis, quasi adamancium cathena, ita infelix
mortalis stringitur, quod nulla industria solvi possit, nisi
eum divina gratia periclitantem liberet. Concludo tandem
sic: semper peccare facinus est, sed longe plus est c.91r.b
peccandi consuetudinem observare; eoque ab alio facile
est, sed ab hoc resurgitur cum labore, quia ita nos
consuetudo ligat, quod scribat Seneca: " Tunc desperandum
est, cum vicia mores fiant" . Studeamus ergo aut//
non cadere, aut prolapsi resurgere incunctanter; c.91v.a
nam cito corrigitur culpa que noscitur sine mora; tardius
ferme sanatur vulnera que, iam putrescentibus membris,
exhibentur curacionibus medicorum. Adhuc cen-
sui ponere id salubre consilium, quod scripsit Gregorius
in XXXIII li.
Mor.
: " Pius – dicens – ac iustus est Deus
noster, sed nemo fiducialiter dicat: ‘pecco’, et nemo qui
peccavit dicat: ‘quia Deus iustus est, de peccati remissione
despero’. Relaxat enim Deus facinus quod defletur.
Ante culpam ergo quisque iusticiam metuat, post
culpam eciam non desperet, sed ponat in Dei benignitatem
fiduciam; non tamen suis vulneris negligat ponere
medicinam" . Et in 3 li.
Dya.
: " Oportet – inquit – de miseracione
confidere Dei, sed de nostra infirmitate time-
re" . Require in eodem li. c. LII et in li.
de Deo
c. XIII
et in li.
de Anima
c. LXVI. Et in Omelia quadam dixit
Gregorius: " Iustus es? Iram Dei pertimesce ne corruas.
Peccator es? Presume de misericordia ut surgas. Deus enim
sinum pietatis aperit nosque recipere ad se per penitenciam
querit
Utrum superbia vel avaricia vel ignorancia c.91v.a
sit radix omnium peccatorum: plene.
Rubrica XLIX
Dixi superius quod superbia erat inicium omnium peccatorum
ac Magister Sentenciarum dixit, in li. II°: " Superbia
est radix omnium peccatorum" . Sed contra dixit Apostolus
primo: " Radix omnium malorum est cupiditas" , et Crisostomus,
super id tercii
Psalmi
: " A facie inscipiencie" ,
dixit: " Principium cuiuslibet peccati inscipiencia est" . Ergo
non superbia. Roboratur hoc autoritate Phylosophi, scribentis
in primo
Ethy.
: " Omnis malus ignorans" . Et si tu dicas
quod ista duo sunt radices peccatorum, secundum diversam
operacionem, tunc quero de diversitate radicum et
quid intelligatur sub nomine " radicis" et inicii et que differencia
sit inter " capitale vicium" et " radicem" . Respondeo
quod " inicium" proprie dicitur a quo inchoatur motus; radix
vero id dicunt unde fomentum trahit. Et ideo, cum peccator
trahat fomenta a parte appetibili que, ut dicitur, recessit a
Deo, hinc est quod inicium actenditur ex parte recessionis
a Deo et " radix" a parte conversionis, id est ad res creatas et
delectabiles. Et quoniam recessio seu aversio est c.91v.b
racione contemptus Dei et conversio est racione
cupiditatis et delectacionis, hinc est quod superbia,
proprie loquendo, dicitur " inicium" et cupiditas dicitur
esse " radix" . Et quia in omni peccato est aversio
et conversio, hinc est quod superbia dicitur " inicium"
omnium peccatorum et cupiditas dicitur " radix"
omnium malorum. Accipitur tamen nomen " radicis"
quandoque pro " inicio" et e converso. " Capitale vicium"
differt a " radice" in hoc quod; sicut caput dicitur
principale membrum completum, quod est principium
aliorum membrorum quantum ad motum et sensum,
sic " capitale vicium" dicitur peccatum completum a
quo alia vicia oriuntur. " Radix" vero dicitur aliquid
sit minori complecione, et ideo, proprie loquendo,
" radix" non nominat aliquod peccati genus determinatum,
sed pravitatem libidinis seu delectacionis que
concurrit ad omne peccatum. Ideo nota quod " radix"
quandoque accipitur generalissime, aliquando generaliter
et aliquando minus generaliter. Primo modo dicitur:
libido sive cupiditas est radix omnium malorum. c.91v.b
Generaliter est cum dicitur quod duplex est radix,
scilicet amor male actendens et timor male humilians.
Amor vero accipitur respectu boni et timor
respectu mali. Minus generaliter cum dicitur quod
triplex est radix, scilicet concupiscencia carnis, concupiscencia
oculorum et superbia vite. Et hoc per
comparacionem ad triplex bonum, scilicet ad bonum
finis, ad bonum exterius et ad bonum interius. Similiter
inicium peccati sumitur tripliciter: aut prout dicitur
recessum liberi arbitrii a lege maiestatis, et sic dicitur
superbia sive contemptus; aut a lege veritatis, et
sic dicitur error; aut a lege bonitatis, et sic dicitur inscipiencia,
que est contraria sapiencie. Et sic patet quod
nulla est contrarietas quando dicitur quod inicium peccatorum
est superbia et quando idem dicitur de errore
et inscipiencia. Eciam patet quod non est contrarietas
in hoc quod aliquando dicitur quod una est radix, aliquando
due et aliquando tres. Patet eciam differencia
" inicii" et " radicis" et ipsius " radicis" et " vicii capitalis" .
Utrum peccata perentum Deus puniat c.91v.b
in suis filiis.
Rubrica L //
His visis, potest non inmerito dubitari utrum peccata c.92r.a
proximorum parentum Deus puniat in fillis suis. Et dicitur
quod sic, quia in XX c.
Exo.
Scribitur: " Ego sum
Deus vindicans peccata patrum in filios" . Idem confirmat
in XIIII c. li. I Regius, ubi scribitur: " Inducam malum
super Ieroboam et super universam domum eius" . Et
ibi ponitur qualiter tota posteritas consumpta fuerit propter
peccatum patris3. Contrarium capitur ex Epistula Apostoli,
scribentis
ad Gallatas
quinto: " Unusquisque portabit onus
suum" . Sed, si peccatum parentum punitur in filiis, unusquisque
portabit onus suum et alterius. De ista questione
tenent Doctores quod duplex sit punicio: una eterna et alia
temporalis. Eternaliter Deus nunquam puniet filios pro peccatis
parentum, unde Anselmus
de Conceptu virginali
dicit
quod parvuli non dampnantur tantum pro culpa Ade, sed
propria culpa quam habent, licet eam habeant contrahendo5,
prout scripsi in c. …(sic) huius li. . Utrum Deus punit pena
temporali parentes pro filiis et filios pro parentibus, c.92r.a
hoc videtur tota die, quomodo eciam frequenter leges
puniunt. Et hoc sensit Anselmus dicens, in XXVIII c.
de Conceptu virginali
loquens de temporali pena:" Non
nego propter merita bona parentum filiis multa et magna
beneficia corpori et anime erogari, et propter peccata
parentum filios et nepotes usque in terciam et quartam
generacionem, et forsan ultra, diversis in hac vita
tribulacionibus flagellari, et ea bona perdere, que in corpore
et anima forsan consequerentur, si ipsi fuissent iusti"
Ex hiis dictis patet responsio ad questionem.
De septem virtutibus oppositis septem supradictis c.92r.a
viciis detestabilibus. Et differencia
inter dona Spiritus sancti et virtutes.
Rubrica LI
Quia omnis virtus habet vicium sibi oppositum penes super
habundanciam et defectum, scias quod contra prescripta
septem vicia detestanda opponuntur septem virtutes,
quas septem dona Spiritus sancti pariunt, sicut est Fides,
Spes, Caritas, Prudencia, // Fortitudo, Temperancia c.92r.b
et Iusticia. Et ne per ignoranciam procedatur, scias quod
hec est differencia inter dona et virtutes. Dona quidem,
secundum Hugonem de Sancto Victore in XVII c. sui li.
Sentencia.
, " sunt primi laudabiles motus in corde hominum,
quasi iactata quedam virtutum semina super terram,
idest corda nostra" . Et prout scribit Magister Sentenciarum
in li. II°, " Dona Spiritus sancti nil sunt aliud nisi ipse
Spiritus sanctus, sicut corpus carneum nil est aliud quam
ipsa caro" . Et Augu., in XV li.
de Tri.
: " Per donum – inquit -
quod est Spiritus sanctus commune omnibus membris
Christi propria dividuntur quibusque dona" . Hec quidem
contra precepta peccata omnia sunt remedia per que c.92r.b
virtus universalis cause, idest Deus, sub visibilibus
signis invisibiliter operatur. Vides ergo quod ista sacramenta
sunt instrumenta Dei incarnati. Instrumentum
autem non operatur in virtute sua, sed ex virtute
principalis agentis a quo applicatur ad operandum. Ita
et hec efficaciam sumunt ex passione Christi conferentis
graciam; non enim peccatum dimictitur nisi per graciam.
Et scias quod, quamvis homines accipiant sacramenta,
non tamen sunt inpeccabiles, quia sacramenta
dantur hominibus in adiutorium dum sunt itinerantes
ad finem, non hominibus in gracia seu voluntate firmatis,
scribente beato Thoma in IIII li.
Contra gen.
: " In
homine non potest impeccabilitas dari sine inmutabili-
tate voluntatis. Sed inmutabilitas voluntatis non potest
competere nisi attingat finem ultimum. Nam quamdiu
aliquid restat considerandum, voluntas impleri nequit et,
per consequens, non firmari" . Nunc redeo ad incepta,
dicendo quod virtutes sunt quasi segetes que ex ipsis seminibus,
idest donis, oriuntur. Sunt enim effectus donorum
et habitus boni iam confirmati.
Quot et quibus modis extinguntur peccata. c.92r.b
Rubrica LII
Extinguntur similiter peccata omnia septem modis. Primo,
per baptisma, dicente Salvatore gencium apud Iohannem
tercio: " Nisi quis renatus fuerit ex aqua et Spiritu sancto
non introibit in regnum Dei" . Require in eodem li. c.LII
et in li.
de Deo
c. XLV. // Secundo, per martirium, c.92v.a
ut patet in Martirologio et ubicumque de martiribus legitur.
Tercio, per confessionem et penitenciam, dicente Domino:
" Dic iniquitates tuas ut iustificeris" et Regius Psalmista
in psalmo XXXI: " Confitebor adversum me iniusticiam
meam et tu, Domine, remisisti impietatem peccati
mei" . Et Sedulius: " Magna est medicina fateri" . Et prius
dixerat:
" O quam confestim pereunt discrimina Ieti
Si nos peniteat veterem fecisse ruinam" .
Quin eciam gentilis Seneca, in
Agamemnone
:
" Nunquam sera est ad bonos mores via:
Quem penitet peccasse pene est innocens" ;
scribente Ysy. in secundo li.
de Summo bono
: " Quilibet
incipit esse iustus, cum sui accusator existit" . Et c.92v.a
hic nota quod, ad veram confessionem, primo requiritur
contricio cordis, ut homo doleat de peccatis perpetratis
et proponat de cetero non peccare. Est – inquam –
contricio, prout scribit Ysy. in secundo li.
de
Summo bono
, " humilitas mentis cum profluvio lacrimarum
de timore peccati nata . Et illa est perfecta compunctio
que a se repellit desideria terrenorum. Et ille
vere preterita mala deflet qui futura iterum non commictit" .
Proceditque ista contricio a libertate arbitrii
cum adiutorio divine gracie et potest in homine tanta
esse, quod non solum tollit culpam, sed penitus extinguit
penam. Secundo requiritur integra confessio oris,
ut peccator dicat omnia peccata quorum reminiscitur
unico sacerdoti, nec dicat partem peccatorum uni sacerdoti
et reliquam partem alteri. Tercio satisfacio operis
secundum arbitrium sacerdotis. Require in li.
Vir
c.
Radamantus
et c.
Minos
. Estque confessio ita necessaria
ad salutem, quod scribit beatus Thomas in IIII li.
Contra genti
.: " Si prelati vellent, nequirent dispensare
quod homo salvaretur sine confessione seu proposito c.92v.a
confitendi, sicut nequirent dispensare quod homo
sine baptismate salvaretur" . Nec potest quilibet sacerdos
ab omni peccato absolvere peccatores, sed ille
tantum qui accipit potestatem. Quarto per lacrimas
compuncionis et oraciones, unde Mathei quinto scribitur:
" Beati qui lugent quoniam ipsi consolabuntur" et
Ysayas peccatoribus dixit: " Lavamini et mundi extote" .
Lavatur vere et mundus est qui preterita delicta deplangit
et flenda iterum non admictit. Require in eodem li.
c. … (sic) et in li.
Vir.
c.
Socrates
et in li.
de Anima
c.
LXXIII. Et ipse Deus Mathei // VII: " Petite et accipietis, c.92v.b
pulsate et aperietur vobis" . Et Sedulius christianissimus:
" Culpa fugit, cedunt lacrimis delicta profusis" .
Quid dubitas et tuta times? Accede rogaque" .
Et Magister Valerius Martialis in
Epygrammatibus
VIII li.:
" Offendunt nunquam thura precesque Iovem.
Qui fingit sacros auro vel marmore vultus,
Non facit ille deos: qui rogat, ille facit" .
Require in li.
Ci.
c.
Constantinopolis
et in li.
Populorum
c.92v.
c.
Mirmidones
. Nota eciam quod est magis irrisor
Dei quam penitens, qui confessus revertitur ad
peccata, unde scriptum est: " Canis reversus ad vomitum
et penitens ad peccatum, estque velut laterem
crudum lavans qui, quanto magis lavatur,tanto amplius
lutum facit. Quinto per elemosinas, unde Thobias IIII°
et XII°: " Ab omni peccato et morte liberat elemosina" ,
ergo ex substancia tua eroga elemosinam nec faciem
tuam removeas ab ullo paupere, ne a te faciem suam avertat
Deus. Et in III°
Ecclesiastici
scripsit Salomon:
" Sicut aqua extinguit ignem ardentem, ita elemosina resistit
peccatis tuis" , et Levitici primo: " Anima que obtulerit
oblacionem Deo erit similima oblacioni eius" . Et
quod plus est, audi Ovidium, infidelem hominem, scribentem
in III li.
de Arte
:
" Munera, crede michi, capiunt homines deosque
Placatur donis Iupiter ipse datis" .
Require in li.
Populorum
c.
Florentini
. O, ergo, felix sis
elemosina, que animas eruis de baratro tenebrarum et ad
regna lucis perpetue introducis! Tu a manibus pauperum c.92v.b
scandis in celis ibique hospicium autoribus
tuis paras. Si vinum egro non acescis, si panis non
te mucor inquinat, si caro vel piscis non putrescis,
si vestis nullam contrahis vetustatem, sed recens servaris
et nova, moxque, cum tuus oblator obierit, ad
eum multiplicata reverteris. Tu facis de iacentibus
sub arrium squalore conspicuos. O dives elemosina!
Tu prebes hereditatem inmarciscibilem picta celestis
Curie dignitatem. O miranda virtus! Tu peccatorum
rubiginem purgas. Tu, splendore celestis gracie, illustras
mentes hominum tenebrosas. Tu Deum facis hominibus
debitorem. O felix elemosina! Tu, de miseria
nascens, beatitudinem veram paris. Tu terrenis mercibus
emis celum. Tu transitoriis eterna permutas. Hanc
virtutem igitur amplectere, bone // frater, ut tu, qui c.93r.a
nunc Christi pauperibus misereris, a Christo post mundum
misericordiam consequaris. Non tamen ad pompas
facias elemosinas, cum dicat Salvator gencium apud
Matheum quinto: " Cum facies elemosinam, noli ante te
tuba canere sicut faciunt ypocrite in synagogis et c.92v.b
vicis ut honorentur a gentibus. Amen. Dico vobis:
" Receperunt mercedem suam, sed nesciat sinistra
tua quid faciat dextra" . Sexto remictendo illis culpam
qui nobis mala fecerunt, unde Mathei VI°: " Si
remiseritis hominibus peccata eorum, Pater noster
qui est in calis delicta vestra dimictet vobis" . Septimo
per opera caritatis, unde prima Petri IIII c.: " Caritas
operit multitudinem peccatorum" et Apostolus:
" Plenitudo legis est caritas" et in alio modo:" Sed quid
est precepti finis nisi adimplecio preceptorum? Et preceptorum
adimplecio quid est aliud quam plenitudo
legis?" . Et in XIIII
Ecclesiastici
scribitur: " Ante mortem
secundum vires tuas da pauperibus" . Estque caritas
ad moralia ita laxa, quod scribat Ovidius in secundo
li.
Ponti
:
" Regia, crede michi, res est succurrere lapsis,
Et melius nulla queritur arte favor.
Conspicitur nunquam meliore potencia causa,
Quam quociens vanas non sinat esse preces.
" Hoc nitor iste tui generis desiderat, hoc est c.93r.a
A superis orte nobilitas opus.
Hoc tecum commune deis, quod uterque rogati
Supplicibus nostris ferre soletis opem.
Iupiter oranti surdas si prebeat aures,
Victima pro templo cadet icta Iovis?
Si pacem nullam michi prestet eunti,
Irrita Neptuno cur ego thura feram?
Vana laborantis si fallat vota coloni,
Accipiet gravide cur suis exta Ceres?
Non dabit inmerito iugulam caper hostia Bacho,
Musta sub adducto si pede nulla fluent.
Utilitas igitur magnos hominesque deosque
Efficit" etcetera.
Eciam posses dicere: " Suffragia facta pro mortuis, quibus
prosunt?" . Ad hoc respondetur in li.
de Anima
c. XXIIII.
Scias eciam quod in confessore, qui fungitur vice Christi,
requiruntur duo auctoritates, scilicet et potestas condempnandi
et absolvendi et sciencia discernendi inter patrata
scelera. Has claves dedit Petro Redemptor gencium, iuxta
id Mathei XVI: " Tibi dabo claves regni celorum" c.93r.a
Nec hanc potestatem contulit soli Petro, sed ut ista
potestas transferretur successoribus universis, aliter
non fuisset sufficienter provisum saluti gencium. Et
quod debeat sic intelligi, probatur per id Mathei XIII,
cum Christus discipulis suis dixit: " Quid vobis dico,
omnibus dico" . Debeo hic quedam ponere, ideo non
plene scripsi de clavibus.
Videtur quod nec elemosine etcetera prosint c.93v.a
ad salutem, cum Deus sit inmobilis. Quare
Deus non semper exaudit preces devotissimas.
Quid debemus a Deo petere. Qualiter et quibus
oraciones prosunt. Particulares ordines causarum
celestium et terrestrium Deo subiecti sunt. Plene
omnia.
Rubrica LIII
Dixi supra, in LII c., peccata tolli ac perimi multis modis,
verum tu posses dicere: " Cum Deus sit inmobilis, ad quid
preces, elemosinas et alia, que pro salute scribis, faciam?" .
Respondeo quod, sicut inmobilitas divine providencie non
inponit rebus provisis necessitatem, ita nec oracionis utilitatem
excludit. Non enim ad hoc preces nec alia meritoria
opera ad Deum mictimus, ut eterna providencie disposicio
permutetur, quia istud est inpossibile, sed ut, pro humilitate,
graciam quis a Deo quam desiderat assequatur. Nec quisquam
credat quod ardentissima mortalium desideria seu affectuosissime
preces inmobilem Deum moveant. Sanciunt
tamen leges, iubent principes, profitentur poete, phylosophi
et theologi quod iusta petentibus nunquam assensus c.93v.a
negari debeat. Ideoque Salvator gencium nos hortatur
petere, cum dicat apud Matheum VII: " Qui petit accipit,
qui querit invenit, ergo pulsate et aperietur vobis, petite
et dabitur vobis; non pulsanti non aperietur" . Si enim
nullus esset oracionum fructus, vana essent omnia sacrificia
et omnis divinus cultus. Sed tu dices: " Frequenter
homines ad Deum orant, nec exaudiuntur eorum preces" .
Respondeo quod ex clemencia Dei evenit quod non exaudiuntur
preces, quia quandoque petens fallitur; petit enim
sepius pro voto quod pestiferum sibi esset. Hanc peticionem
talem Deus misericors non exaudit, dicente Salvatore
gencium et Iacobo in IIII c.: " Petiit et non accepit a patre
eo quod male petiit" . Et noster Augustinus in li.
de Vera
innocencia
: " Deus – inquit – cum nescitis quid petatis,
cum aliquid male poscitur, dando irascitur et non dando
miseretur, quia quod expedit melius novit medicus quam
egrotans" . Super qua littera dixit beatus Prosper: " Cum
Deus affectum precibus non prestat iniquis, multum concedit,
quod nocitura negat. Errantes voto non vult delinquere
facto; etcetera" . Ideoque Socrates, humano genere c.93v.a
consulens, dicebat, apud Valerium sub Rubrica " Sapienter
dicta aut facta" , quod a Deo nil aliud peteremus
quam ut nobis bona tribueret, // eo quod ipse c.93v.b
plene sciret quid utilius nobis esset. Nos autem plerumque
id ardentissimis votis expetimus quod, habitum,
quandoque est ruina, nobis et aliquando mors2.
Revertamur tamen ad priora que cepimus: exaudit
Deus iusta precamina per devotam affectionem et humilem
mentis devocionem, maxime quando a bonis
fiunt. Oracio vero rebellium non meretur exaudiri cum
scribatur Esaye primo: " Cum multiplicaveritis oraciones,
non exaudiam; manus enim vestre sanguine plene
sunt" . Ex hac radice nascitur quod, quandoque, non
exauditur amicus Dei, quando scilicet pro hiis rogat
qui Deo non sunt amici, secundum Hyere.VII: " Noli
orare pro hoc populo, quia non exaudiam" . Habes ergo
qualiter et quibus oraciones prosunt, quamquam inmutabilem
ordinem divine providencie non possint solvere.
Nullo umquam modo mutatur eterna disposicio
ipsius. Quod eciam sensit Virgilius, dicens in li.VI: c.93v.b
" Desine fata Deum flecti sperare precando" .
Nota tamen necesse esse omnes particulares ordines
quarumcunque causarum celestium et terrestrium contineri
sub universali ordine divine providencie. Ordo
autem divinitus institutus est, ut inferiora superioribus
subsint. Potest tamen Deus, preter hunc ordinem, facere
ut in inferioribus producatur aliquis effectus nil agentibus
secundis causis. Eciam secundum ordinem nature,
active virtutes celorum sub activis virtutibus celestium
corporum ordinantur, sed Deus, tamquam universalis
causa, potest supra omnia operari.
De peccato in Spiritum sanctum. c.93v.b
Rubrica LIIII
Scribit Magister Sentenciarum in XLIII d. li. II: " Est
quoddam peccati genus ceteris gravius, quod quidem dicitur
in Spiritum sanctum. De quo Mathei XII et Marci
III et Luce XII infallibilis dixit Veritas: ‘Qui peccaverit
in Spiritus sanctum non remictetur ei neque in hoc seculo
neque in futuro’. Et Iohannes in
Epistula canonica
:
‘Qui peccat in Patrem remictitur ei et qui peccat in Filium
remictitur ei. Qui vero peccat in Spiritum sanctum
non remictetur ei neque in hoc seculo neque in futuro’.
Et si queras quid sit peccatum in Spiritum sanctum, respondent
Magistri Sciencie revelate quod est peccatum
desperacionis et obstinacionis. Est quippe obstinacio
perseveracio in malicia per quam homo fit inpenitens" .
De quo dicit Seneca, in
Epistulis
et in li.
de Copia verborum
ad Paulum Apostolum
: " Tunc desperandum est, cum
vicia mores fiunt" et Anticlaudianus, // in li. primo c.94r.a
de Bea. pue.
: " Nam medicina silet ubi morbi causa senescit" .
Nullus enim christianus dubitabit quin peccatum sit
mors anime et perseverancia peccatorum descensus c.94r.a
in Infernum. Desperacio vero est quando quis omnino
diffidat de bonitate Dei credens peccata sua Dei misericordiam
superare, sicut fecit Cahyn in
Genesi
IIII° et Iuda,
qui pocius currit ad laqueum quam ad penitenciam
agendum. Et ut plene tibi pateat omni peccati genus, audi
Bonaventuram scribentem in
Brevi Scripture sacre
:
" Quamquam omne peccatum sit generaliter contra Deum
trinum et unum, a proprietate tamen aliquod peccatum di-
citur commicti in Patrem, ut quid perseverans in voluntate
circa facultatem deficit; datur enim Patri omnipotencia.
Aliquod est in Filium, ut peccatum commissum ex ignorancia,
quia Filio actribuitur sapiencia. Aliud dicitur in
Spiritum sanctum, de quo presens narracio facta est, quia
procedit ex carta malicia obstinate. Require in eodem li.
c. XXVI, XXXVII.
Que sit causa peccati. Utrum sola voluntas vel c.94r.a
consciencia faciat esse meritum vel peccatum.
Rubrica LV
Videamus consequenter que sit causa peccati. Respondeo
quod a Doctoribus dicitur depravata voluntas, maxime
quia scribat Magister Sentenciarum, in li. II°, allegando
Ambrosium scribentem: " Affectus tuus operi tuo nomen
inponet" et Gregorius, in primo
Dya
.: " Multa – inquit –
videntur bona que non sunt; nam, cum perversa est inten-
cio, pravum est omne quod sequitur, quamvis rectum esse
videatur" . Patet eciam quia occidere hominem zelo iusticie
rectoque animo meritorium est, ex odio vero impium
et peccatum. Require in eodem li. c. XLVII. Eciam Stoyci
volunt quod opera ex intencione operancium iudicen-
tur. Idem vult Phylosophus, in II, III et VI
Ethycarum
et
in VII
Politicorum
. Idem tenent omnes theologi, affirmantes
quod Deus in nostris actionibus magis intencionem
quam operacionem intendit. Et beatus Thomas, ad contextum,
scripsit, in III°
Contra gent.
: " Apud divinum iudi-
cium voluntas pro facto capitur, quia, sicut homines vident
quecunque facimus, ita Deus inspicit hominum voluntates". c.94r.a
Ideoque scripsit Tullius, in II°
Rhetor.
ad Here
.: " Voluntas in omnibus spectanda est, quia
in hiis nullus defectus est, que non fuerint consulto
facta" . Audi eciam scribentem Ovidium in III li.
Pon.
:
" Si desunt vires, satis est laudanda voluntas: hac ego
contentos auguror esse deos. Hoc facit ut veniat pauper
gratus ad aram, et placeat ceso non minus agna bove"
Verum beatus Thomas scripsit, in IIII
Contra gen.
:
" Omne peccatum ab ignorancia provenit, scribente Phylosopho
in primo
Ethy.
: ‘Omnis malus ignorans’et in
Proverbiis
dicitur: ‘Errat qui operatur malum’. Tunc
ergo erit a peccato securus homo secundum voluntatem,
quando secundum intellectum erit securus ab ignorancia
et errore. In prima vero homines aspicient veritatem, que
est certitudo omnium virtutum; et talis inspectio est ultimus
finis hominis" . Require in eodem li. c.XLVIII, XLIX.
Nunquid peierans peccet nescire hominem c.94r.b
quem alit in domo, ne ab hostibus occidatur.
Rubrica LVI
Ex dictis in precedenti c., queritur non absurde utrum peccet
qui peierat nescire hominem quem alit in domo, ne ab
hostibus occidatur. Et videtur quod sic, cum scribat Augustinus
quod pro vita alterius non sit menciendum1. Verum
quidam alii theologi dicunt illud non esse peccatum et, ad
auctoritatem, dicunt Augustinum id scripsisse ut homines
a mendacio exterreret. Confirmant dicta sua per obstitrices
Moysi et per Rahab, que pro mendaciis remunerate sunt,
item per Abraham, qui dixit uxorem sororem esse. Et tandem
concludunt quod non mendacium, sed pietas vocanda
sit. Tenet tamen communis assercio theologorum quod peccatum
sit et quod in huiusmodi pietate caucius sit agendum.
Ideoque scripsit Hugo de Sancto Victore, in XXXVI c. sui
li.
Sentenciarum
: " Celare namque licet veritatem, ut non
perdat eum qui queritur ad occidendum, sed negari non debet
veritas" . Require in li.
Vir.
, ubi scripsi de Ptholomeo,
Lagi filio.
De hiis que poete ponunt in introytu c.94v.a
Inferni: plene.
Rubrica LVII
In introytu Inferni hoc Maro posuit in li. VI:
" Vestibulum ante ipsum primisque in faucibus Orci
Fletus et ultrices posuere cubilia Cure,
Pallentesque habitant Morbi tristisque Senectus
Et Metus et male suasa Fames ac turpis Egestas,
Terribiles visu forme, Letumque Labosque:
Et consanguineus Leti Sopor et mala mentis
Gaudia mortiferumque adverso in limine Bellum" .
Ubi, si diligenter speculeris, solum ea posuit egregius
poetarum que aut morti vicina sunt, aut eius sunt causa,
aut que sequuntur mortem. Nam cure male consciencie
vicine sunt morti; morbi, senectus et similia
sunt mortis causa; luctus vero mortem sequitur, cum
naturale sit de amicorum morte dolere. " Mala mentis
gaudia" : de quo dixit Seneca in LIX
Epistula ad Lucil.
:
" Diserte quidem dixit Virgilius, sed parum proprie; nullum
enim malum gaudium est. Voluptatibus tamen hoc
nomen inposuit significans homines proprio malo c.94v.a
letos" . Simulacra monstruosorum animalium monstrant
vicia in quibus figurata sunt; ipsa quippe sunt
peiora monstris, cum tantummodo monstra fato, scelera
vero moribus imputemus. Post hec Virgilius ponit
ulmum cuius folia plena sunt sompniis, dicens: // c.94v.b
" Ulmus opaca ingens, quam sedem Sompnia vulgo
Vana tenere ferunt foliisque sub omnibus herent" .
Ubi nota quod arbor ista fingitur deo Sompnii naturaliter
sacra esse, quia umbram opacam facit latitudine foliorum,
sed opaca loca et infrigidancia inducuntur sompnum, in quo
quandoque accidunt sompnia tam torquencia fortiter dormientes,
quod eorum sit inquieta quies. Ergo, volentes poete
gentibus demonstrare quod omnibus sit nostra vita supplicium,
finxerunt nedum aliud, sed sompnia esse hominibus
ad tormentum. Idque dicebat
Iob
in VII c.: " Si dixero:
consolabitur me luctulus meus et relevabor in strato meo,
terrebis me per sompnia et per visiones horrore concucies" 4.
Require in li.
Vir
c.
Sompni deus
et in c.
Palinurus
. Posset
eciam dici, moraliter exponendo,quod ipsa ulmus Sompniorum
sedes, sit ipsum corpus nostrum fanthasiis et c.94v.b
cogitacionibus plenum. Nam arbor hec infructuosa
est, sed vites, quas sibi herentes sustinet, summa ubertate
fructuum velut sibi coniugio intumescunt. Sic et
humanum corpus sterile est, sed racionali anime siciatum,
bonarum ac sacrarum operacionum ubertate fructificat.
" Annosa" poeta dixit propter hominum vetustatem.
" Sompnia vana" , quia ab Inferis; non enim Superi
mictunt vana. Vide tamen lacius in li.
Vir.
c.
Sompnii
deus
. Et subiunxit: " foliisque sub omnibus herent" , quia
infinite sunt hominum passiones, que frequenter sunt causa
sompniorum, ideo quibuscunque foliis sompnia inherere
cecinit Maro noster. Profitentur eciam qui scripsere
de sompniis, quod in temporibus quibus folia ab arboribus
defluunt, fiant sompnia vaniora.
Animalia monstruosa in introitu Inferni cum c.94v.b
tribus fluminibus, scilicet Acheronte, Stige
et Chocito.
Rubrica LVIII
Posuit consequenter Virgilius monstruosorum animalium
horrenda simulacra, ut Centauros, Scillas, Gorgones, Arpias
et alia multa prodigia, in quibus sunt vicia figurata.
Ideo ea in foribus Maro cecinit stabulari, quia que contra
naturam fiunt, statim pereunt. Deinde posuit tria // c.95r.a
flumina, scilicetAcherontem, qui nascitur ex imo Tartari,
cuius extuacio Stigem facit; de Stige Cocitus oritur. Que
ideo sunt posita in Inferno, ut monstretur quod ibi sit carencia
gaudii, multa tristicia et luctus copia; nam Acheron
dicitur ab " a" , quod est " sine" , et " cheron" " gaudium" .
Require sequens capitulum et in li.
Aque dul.
c.
Acheron.
Sed ideo dicitur Stigem facere, que tristicia interpretatur,
quia qui caret gaudio sine dubio tristis est. Stix similiter
dicitur Cocitum facere, quoniam luctus tristicie natus est.
Require in eodem li. c. XCVI.
Flumina Inferni: eorum proprietates et nomina c.95r.a
Rubrica LIX
Flumina Inferni eorumque proprietates et nomina hiis versibus
demonstrantur:
" Stix odium, Lethes oblivio; sit Flegeton ardens,
Luctus Cocitus, triste sonans Acheron" .
Posset eciam moraliter dici quod per quinque flumina poete
intelligant quinque etates gencium, que fugiunt more fluentis
aque, dicente Ovidio: " Cito pede labitur etas" .
Nam per Cocitum puericia datur intelligi, que est etas lacrimarum
plena; per Acherontem adolescencia, cuius est sepe
agere penitenda; per Flegetontem virilis etas, cuius est irarum
et cupiditatum ardor. Per Stigem possumus intelligere
senectutem: ipsa quippe est tristicie etas, propter multa incommoda
que senem circumveniunt. Per Letheum etatem
decrepitam designamus, que est gestarum rerum inmemor
et in sensum revertitur puerilem.
De Acheronte plene. c.95r.a
Rubrica LX
Acheron dicitur ab " a" , quod est " sine" , et " chere" , " salus"
vel " gaudium" , quasi in Inferno nec sit salus nec gaudium.
De quo historialiter scripsit Servius,
super VI En.
: " Constat
in Campania locum esse non longe a Bays undique septum
montibus, adeo quod nec orientem nec occidentem solem aspiciat,
sed tantum medium diem; et omnia ibi vicina loca
calidis et sulfuratis aquis ebuliunt. Et dicitur " sine gaudio"
locus ille, quia per nigromanciam nil ibi fieri poterat sine
occisione hominis. // Nam ibi Eneas occiso Miseno, c.95r.b
sua complevit sacra; similiter complevit Ulixes occiso Helpenore"
Et sic, secundum Servium, idem esset Acheron et
Avernus. Sed secus est, prout scripsi in li.
Aq. dul.
c.
Acheron
et c.
Avernus
.
De Stige plene c.95r.b
Rubrica LXI
Stix palus Inferni est, poetarum carminibus gloriosa,
quam Ditem Inferorum civitetem ambire dicit omnis
fictio poetarum. Nec inmerito, quia qui apud Inferos
cruciantur absque spe venie aut leviores pene in tristicia
sunt eterna. Ideo maternus Poeta finxit, in secundo
c. prime partis, scriptum esse:
" Lasciate ogni speranza, voi ch’entrate" .
Require in hoc li. c. primum. Hanc paludem poete
fingunt ex Martis concubitu Victoriam genuisse, que
tam strenue Iovi favit in giganteo prelio, quod deus
deorum eam remunerasset premio ut, si quis deorum,
iurans per Stigem peieraret Victorie genitricem, centum
annis privaretur divinitate scribente Virgilio in li.VI:
" Cociti stagna alta vides Stigiamque paludem,
Dii cuius iurare timent et fallere numen" .
Cuius figmenti dicunt racionem esse, quod ex Stige, idest
tristicia, que generatur ex ira, homines preliantur, et
in preliis una pars victrix est. Ergo mater Victorie, que
Iovi favisse dicitur quia vicit. Require in li.
Vir.
c. c.95r.b
Iupiter
et c.
Gigantes
et c.
Saturnus
. Per Stigem dii
iurare timent, quia ut dixi, Stix tristiciam et merorem
significat1, diis letis semper adversum; ergo qui merorem
non senciunt per rem sue nature contrariam iurant.
Iuramus enim aut per rem que nobis maxime cara est
aut maxime timemus2. Privacio autem centum annorum
fundatur in eo quod scribit Seneca in li.
de Sacris Egipciorum
,
dicens circa Syenem, extremam Egipti partem,
versus Austrum, locum esse quem Phylas vocant incole.
Require in li.Ci. c.
Syene
et in li.
Mulierum
c.
Ysis
et quia
Ysis in hoc loco ab Egipciis placata sit, quibus irascebatur
quod membra mariti Osyridis non poterat invenire, quem
occiderat Stitiphon. Sed tandem, invento lacerato marito,
cum eum sepellire vellet, elegit locum tutissimum ex palude
difficilimi transitus. Circuibat namque locum limosa palus
papiris implicita // quam Stigem vocant, et hec c.95v.a
insulam circuit, cui Abathos nomen est, ad quam qui sacris
imbuti sunt certi diebus transeunt. Et si forte quis in aqua
illa pereat nec recuperetur cadaver eius, centum annis ei
persolvuntur officia. Quod Maro, nullius litterature c.95v.a
expers, tetigit quando dixit in li. VI: " Centum errant
annos volitantque hec littora circum" . De hoc eciam
multa dicit beatus Thomas, circa principium exposicionis
IIII c. primi li.
Methaphisice
. Que quidem,
quamquam sint subtilia, sunt tamen hic inpertinencia,
ideo pretereo dicta sua. Require in li.
Aque dul.
c.
Stix
et in li.
Vir.
c.
Osyris
, sed melius in c.
Apis
.
De Cocito plene c.95v.a
Rubrica LXII
Cocitus, lacus seu palus seu stagnum seu fluvius infernalis,
a multis poetis cantatus est a Stige nasci. Require in li.
Aq.
dul.
c.
Cocitus
. De quo scripsit Macrobius,
super Sompnio
Sci.
: " Per Cocitum debet intelligi quicquid in luctum lacrimasque
compellit" . Merito ergo filius Stigis fingitur, quia
luctus ex tristicia semper oritur.
De Charone portitore animarum ad aliam ripam. c.95v.a
Rubrica LXIII
Charon, secundum figmenta poetica, prescripta tria flumina
servat, per que animas ad aliam ripam vehit. Fingunt namque
hunc esse squaloris terribilis, oculos habere igneos, amictum
sordidum, magnam caniciem, uti navi, remo et velis
ad animas transportandas. De quo dixit Virgilius in li.
VI:
" Portitor has horrendus aquas et flumina servat
terribili squalore Caron, cui plurima mento
canicies inculta iacet, stant lumina flamma,
sordidus ex humeris nodo dependet amictus.
Ipse ratem conto subigit velisque ministrat
et ferruginea subvectat corpora cumba
iam senior, sed cruda deo viridisque senectus" .
Similem descripcionem fecit Seneca in
Furente
et Poeta
maternus dixit, in III° c.
Inferni
:
" Ed ecco verso noi venir per nave
un vecchio, bianco per antico pelo
gridando: ‘Guai a voi, anime prave!
" Non isperate mai veder lo cielo: c.95v.a
i’ vengo per menarvi all’altra riva
nelle tenebre etterne, in caldo e ‘n gelo’" .
Et subdit:
" Caron dimonio, con occhi di bragia
loro accennando, tucte le racoglie;
bacte col remo qualunque s’adagia" .
Nunc, moraliter exponendo, arbitror Caronem quasi " cheronem"
dici a " chere" Grece, quod " salus" vel " gaudium"
Latine interpretatur, et " on" " deus" sive " dominus" ; ergo
interpretatur deus gaudii et leticie per contrarium. Puto
enim per Caronem mortem intelligi, que ab amaritudine
et dolore cum morsu pomi vetiti nomen accepit, licet eciam
mors, in proprio significato, dici possit deus gaudii
et leticie, quia mors nichil est melius, prout dixi in eodem
li. c. …(sic). Hic navi utitur ad trasportandum animas ad
aliam ripam. Pro navi vita hominum datur intelligi, que
est, ut navis, et fragilis et caduca. Et, ut monstretur velocitas
per quam ad mortem currimus, cum scribat Iuvenalis
in …(sic)
Satir.
: " Vivimus et morimur oculi trepidantis in
ictu" , hanc navim velis et remis impellit, idest maxima c.95v.b
fuga temporis. Nam pro remo tempus intelligo,
quod vehit ad mortem corpus, sicut remus impellit
ad portum navim. Velum corpus est quod animam velat.
Ipse ab una ripa ad aliam portat animas, quia per
mortem ad aliam vitam itur. Require in eodem li. c.
…(sic) et in li.
Vir
c.
Hercules.
Idem, prout in VI li.
Virgilius actestatur, servat usque ad peryodum vite
has aquas putridas et planctas palustres, qualia sunt
nostra corpora et bona temporalia que continuo cursu
fluunt; ideo dicit quod ea ad aliam ripam portat. Hunc
Virgilius describit terribilem, quia naturaliter omne animal
abhorret mortem perniciemque devitat; " squaloris
terribilis" , quia mors, secundum Phylosophum, in
Ethi-
cis
, est finis omnium terribilium, idest terribilis super
omnia terribilia. " Canicies" significat senectutem non
posse mortem evadere. " Inculta" : incultum est omne
quod fit preter ordinem racionis, seu quia senex nec se
comit nec ornat. " Iacet" : iacere est " vile esse" , iuxta id
Ovidii: " Pauper ubique iacet" et talia sunt omnia temporalia
" Mento" : quia, licet omnis homo sibi longam c.95v.b
promictat vitam, ipse tamen diuturnitatem mentitur.
Per " oculos flammeos" datur intelligi quod mors omnia
solvit, sicut ignis est omnium corporum consumptivus.
Per " sordidum amictum" putredo datur intelligi,
a qua defunctorum corpora inquinantur et sic aspicimus
quod omnis pulchritudo per mortem defugit. Et bene dixit
" amictum" qui est vestis brevis//vix anum tegens c.96r.a
ut monstraret brevitatem vite. Per " nodum" intelligitur
corporis et anime ligatura. " Dependet deorsum" : pendet
semper se inclinans ad corrupcionem. " Ratem" , vitam
seu corpus humanum. " Subigit" : subigere est pedibus
conculcare; nam, merso in aquis capite conti et firmatis
pedibus, navis pellitur. " Ministrat" : ministerium suum
facit. Et " ferruginea" : ferrei coloris, idest nigra, quia naturaliter
mors omnibus pavor est, sicuti niger color nobis
terrorem incutit. " Subvectat" : vehit totum onus carnis.
" Corpora" : res corporeas, idest corruptibiles. " Cimba"
est parva navis, quasi dicat omnis brevis langor amplum
vehiculum est ad mortem. " Cruda" quia cuilibet
videtur crudum mori. " Deo" : gentiles dicebant c.96r.a
deum omne naturale agens. " Viridisque senectus" :
per senectutem denotat a principio seculi fuisse
mortem, per viriditatem denotat inesse morti ean-
dem potenciam corrumpendi quam eciam dudum
habuit. Sunt et qui velint et substineri possunt,quod
per Caronem tempus intelligatur et dicatur Caron
quasi " cronon" , quod, Grece, Latine " tempus" interpretatur,
unde liber continens gesta temporum appellatur
Cronica. Per " navim" intelligunt humanam
vitam fragilem et instabilem, a qua sub tempore fit
transitus ad aliam vitam per fluctus concupiscenciarum,
et simile dicatur de omnibus coannexis.
De Cerbero plene: poetice, historice, c.96r.a
allegorice et moraliter.
Rubrica LXIIII
Cerberum, canem tricipitem inaudite feritatis et cuncta vorantem,
Plutonis regni custodem finxit auctoritas poetarum.
De quo dixit Seneca in
Furente
: " Post hec avari Ditis apparet
domus:
" Hic sevus umbras territat Stigius canis,
Qui terna vasto capita concuciens sono
Regnum tuetur. Sordidum tabo caput
Lambunt colubre, viperis horrent iube
Longiusque torta sibilat cauda draco.
Par ira forme" etcetera.
Per hunc canem phylosophysantes poete terram intelligebant
quod nomen ipsum sonat. Nam Cerberus interpretatur carnes
vorans, quia in terram caro consumpta redit, cum scribatur,
in XVIII c.
Genesis
: " Dixit Abram: ‘Numquid // loquar c.96r.b
ad Dominum Deum meum, cum sim pulvis et cinis?’
etc." . Et alibi: " Cinis es et in cinerem reverteris" , et Persius,
in V
Saty.
: " Cinis et Manes et fabula fies" . Habet tria
capita propter tres principales partes terre, quarum c.96r.b
quelibet vorat corpora. Posset eciam, moraliter, per
Cerberum intelligi gule vicium, cum nomen eius sonet
" carnes vorans" et adeo gulosum animal canis est,
quod ad vomitum revertatur. Ideoque Dantes, in VI c.
prime partis, ab illo fingit puniri gulosos, dicens:
" Cerbero, fiera crudele e diversa,
con tre gole caninamente latra
sovra la gente che quivi è sommersa.
Gli occhi ha vermigli, la barba unta et atra,
e ‘l ventre largo, e unghiate le mani;
graffia li spirti, iscoia ed isquatra" .
Et secundum hunc modum dicemus quod Cerberus, idest
gula, habet tria capita, quia triplex est vicium gule. Nam
quidam peccant in quantitate plurima devorantes: alii in
qualitate, quia, licet parum commedant, querunt tamen
omnia electissima; tercii autem splendida et multa querunt.
Seu fingitur habere tria capita,quia tria hominis bona
vastat, scilicet personam, divicias et bonam famam.
Dixit habere oculos rubeos, ut monstraretur quod gula
visum impedit; nam hec est ebriosorum passio. Os c.96r.b
unctum aperte gulam significat1. Scribit namque Laercius,
in li.
de Vi. et mor. phylosophorum
, quod, dum
Diogenes in cuiusdam amici pompis convivialibus interesset,
in faciem cuiusdam nebulonis expuit, dicens
se non vidisse aliquid turpius in tota domo; nam ei barba
et pectus propter gulositatem infecta erant. Require
in li.
Vir.
c.
Erisithon
. " E ‘l ventre largo" ; nam gulosus
equiperat ventrem pere, dicente Arigo, florentino
vate:
" Nulla minor virtus socium quam vincere mensa
Et saccum ventris equiparare pere" .
" Unghiate le mani" , quia semper gulosi rapiunt quod
devorent, dicente
Propheta
: " Quorum deus venter est" .
Nec desunt viri celebres et cantati per Cerberum intelligentes
iram, que omnem etatem et omnem gentem
occupat; et quia maxime viget in canibus, ideo sub forma
canis scribitur. Dicitur habere tria capita, quia triplex
sit ira, scilicet naturalis, per quam homo dicitur irascibilis,
et sic est una de virtutibus anime; alia causalis,
per quam homo iratus dicitur propter receptam iniuriam c.96r.b
seu propter contingenciam minus letam; tercia est
ira inveterata, que appellatur odium. Hunc canem dixit
Virgilius, in li. VI, a Sibilla //sopitum, obiecta offa c.96v.a
melle illita et frugibus medicatis. Verum per Sibillam sapiencia
designatur, ut dixi in li.
Mulier
c.
Sibille
. Per offam
intelligitur remedium mansuetudinis quod contra iram
datur, ut monstrat Seneca in li. de Ira et Plutarcus
in li.
de Remedio ire
; et Virgilius idem sensit quando
dixit quod offa erat " illita melle" . Si autem velles quod
dicta Virgilii referentur ad gulam, daretur intelligi quod
vir sapiens cum cibis vulgaribus, grossis et vilibus sedat
gulam. Quid autem sit quod Hercules pilaverit sibi barbam,
cum quibusdam moralitatibus et historicis ponitur
in li.
Vir.
c.
Perithohus
, sed quod eum Hercules traxisset
ad Superos, debet intelligi quod vir phylosophus et virtuosus,
qualis fuit Hercules, omnia terrena vicia in superas
virtutes erexit, dicente Apulegio, in li. II
Flori
.: " Herculem
poete memorant monstra illa hominum ac ferarum domuisse
ac purgasse terrarum orbem" etcetera. Hic quidem
Hercules fuit phylosophus: omnes viciorum pestes c.96v.a
a mentibus tollens, familias purgans, domans malicias.
Cerberum, idest terram seu gulam, virtutum actionibus
superavit, eundem ligavit cathena, idest virtutum nexibus.
Nam, in
Ethy.
, vult Phylosophus quod nullus possit
perfecte habere unam virtutem, nisi omnes habeat.
Ideoque Cerberum traxit ad lucem, quia vicium ire vel
gule omnibus patefecit. Ipse enim, primo bene vestitus
ac prediatus, habuit amplam domum cum ornato vastibulo
et multitudinem famulancium, sed, postquam intellexit
omnia fluxibilia et infirma esse quecumque divitiarum
sub celo sunt, cuncta nihil ad bene vivendum
superasque virtutes erexit.
De tribus Iudicibus Inferni: plene c.96v.a
Rubrica LXV
Cum nullus sine delictu vivat, sed factis, dictis et cogitacionibus
peccet, quin eciam peccando possit Deus
ledi, proximus et nos ipsi, ideo profiteor quod poete finxerint
tres iudices in Inferno, qualis est Minos, Eacus et
Radamantus, sicque a triplici consciencie iudice reprehendimur
et dampnamur. Require in li.
Vir.
c.
Minos.
De quo, apud Senecam in
Furente
, dixit ad Amphitrionem
Theseus: " Non unus alta sede quesitor sedens Iudicia
trepidis sera sortitur reis Auditur illo Gnosius Minos
foro, Radamantus illo, Thetidis hoc auditur socer" .
Posset eciam dici, secundum theologos, quod sit // c.96v.b
peccatum triplex: unum, quod consistit in mala cogitacione;
secundum, in mala locucione et, tertium, in mala operacione.
Require in li. eodem, ubi de Furiis scripsi, et in
li.
Vir.
c.
Minos
. Potest per alium modum dici quod sit
triplex peccatum: unum, in quo persona corrumpit naturam,
quale fuit peccatum primi hominis; secundum, in
quo natura corrumpit personam, et hoc est originale; tercium
est in quo persona corrumpit se ipsam, et hoc est
actuale. Require in eodem li. c. XXXV.
In generali de novem circulis Inferni. c.96v.b
Rubrica LXVI
Descendamus admodum in Infernum, quem poete dividunt
in novem circulos. Sed, primo, noveris quod poete, inquietam
penosamque vitam significare volentes, quam in hac vita
mortali agimus, eam describunt sub similitudine ac nomine
Inferorum, dicentes quod novem sperarum celestium circulis
cinta sit, nosque tenet et impedit ne pergamus ad gloriam
eterne vite, dicente Virgilio, in li. VI:
" …. et noviens Styxn interfusa coercet" .
Require in eodem li. c. III. Nec silencio pretereundum arbitror
Virgilium ponere primos quinque circulos bonis et
malis commune esse2, quibus Minos iudex severior preesse
dicitur. Nam in primo infantes posuit, in secundo simplices
inique dampnatos dum erant in vita ista, in tercio
qui se occiderunt, censentes peiora mundi fugere. In quarto
circulo sunt amantes, in quinto bellatores, in sexto omnes
pessimi; in septimo purgantur anime, in octavo sunt
purgate anime et iste tantum.Octavus circulus dicitur Campus
Eliseus, ab " e" , quod est " extra" , et " lesio-ionis" , quasi
" extra lesionem" , quod sensisse videtur Magister c.96v.b
Valerius Martialis quando, in Epygrammatis, dixit
in li. IX, loquendo ad Lucanum:
" Tu colis Elyseos nemoris habitator ameni" .
Require in eodem li. c. LXII. In nono sunt dispositi
ad supera convexa reverti, ut iterum ad nostra corpora
revertantur.
Primus Inferni circulus assignatur infantibus. c.96v.b
Cum moralitate prima vox maris et femine.
Rubrica LXVII
Primus Inferni circulus infantibus assignatur. De quo dixit
Virgilius, in li. VI:
" Continuo audite voces vagitus et ingens
Infantumque anime flentes, in limine primo
Quos dulcis vite exortis et ab ubere raptos
Abstulit atra dies et funere mersit acerbo" .
Hoc ideo fictum arbitror, quia infantes, sine //racione c.97r.a
viventes, alieni non sunt a penis, dicente Seneca in li.
de
Consolacione ad Polybium
: " Non vides qualem vitam nobis
natura promiserit, que voluit primam vocem nascencium
esse fletum? Hoc principio edimur, huic omnis sequencium
numerus annorum convenit. Sic vitam agimus
et tamen nulli rei magis parcendum est quam lacrimis,quarum
usus perpetuus est et frequens ideo querelis tempus
eternum manet" . De hoc sic scripsisse recolo in
Rosario
ad Iohannem meum
: " Omnes nascimur eiulantes, ut miseriam
nature hominum exprimamus, sed, nascendo, mares
‘A’ vocem proferunt, femine vero ‘E’. Et quamquam c.97r.a
dolentis interiectio sit utrumque doloris exprimens
magnitudinem, hoc tamen a primis parentibus
contraxerunt. Nam per ‘A’ representatur Adam, omnium
primus pater, at per ‘E’ Eva mater, unde merito
dici potest: ‘E’profert aut ‘A’quisquis procedit ab Eva" .
Require in li.
Vir.
c.
Asinius Pollio
et c.
çoroastros
.
Dantes autem aliter sensisse videtur, dicens in VII c.
Pur
., ubi Virgilius Sordello Mantuano loquitur:
" Luogo è là giù non tristo da martiri
Ma di tenebre solo, ov’ e’ lamenti
Non sonan chome guai, ma son sospiri.
Quivi sto io coi parvoli innocenti
Dai denti morsi de la morte avante
Ch’ei fussor de l’umana colpa exempti,
Quivi sto io con quei che le tre sante
Virtù non se vestiro, e sença vicio
Cognober l’altre e seguir tucte quante" .
Hoc idem scripserat idem autor in 4° c. prime partis.
Require in li.
de Deo
c.LVI et in li.
de Anima
c. LXVII.
De cruciatibus pervulorum: plene. c.97r.a
Rubrica LXVIII
Ampliemus materiam nostram uberem. De cruciatibus parvulorum
fuit hactenus tanta dissensio, quod Augustinus, in
quadam
Epistula
sic scripsit ad Ieronimum: " Cum pervulorum
penas considero, magnis – michi crede – coartor angustiis,
nec quid respondeam prorsus invenio. Nec solum eas
penas dico, quas habet post hanc vitam illa dampnacio, qua
necesse est trahantur, si de corpore exierint sine christiane
gracie Sacramento, sed eas proprias que in hac vita dolentibus
nobis versantur ante oculos, quas, enumerare si velim,
prius tempus quam exempla deficient. Languescunt egritudinibus,
torquentur doloribus, fame cruciantur et siti, debilitantur
in membris, privantur sensibus, vexantur ab inmundis
spiritibus. // Demonstrandum est utique quomo- c.97r.b
do mala ista sine ulla sua causa iuste paciantur. Non enim
dici phas est, aut ista Deo ignorante fieri, aut iniuste ista facere
vel permictere" . Quapropter inventi sunt qui dicerent:
" Que iusticia est ista Dei, qua innocens anima ista creata tormentetur
nuper ab omnipotenti Deo in presenti seculo et in
futuro torquetur, cum nondum arbitrio suo aliquod c.97r.b
malum fecerit? Nec iuste quisquam afficitur pena, nisi
ante noxa precesserit" . Conclusit tandem eximius
Augustinus: " Deus bonus est, Deus iustus est, Deus
omnipotens est: hoc dubitare omnino dementis est.
Tantorum ergo malorum que fiunt in parvulis iusta
causa est" . Et quod sit iusta, monstravit ipse Doctor
eximius in li.
de Ori. anime
et in XLVI c. li.
Encheri
.
et in li.
Retrac. De Genesy adversum Maneceos
:
" Certum est parentum peccatis parvulos obligari, nec
dico solum primorum hominum, sed suorum eciam de
quibus ipsi nati sunt. Unde non inprobabiliter dixit illa
divina sentencia: ‘Reddam peccata patrum in filios’.
Quod per
Eçechielem
in XVIII c. prophetatum fuerat
ubi dixerat: ‘Patres vestri manducaverunt uvam acerbam
et obstupuerunt filiorum dentes’" . Require notanter
in li.
Mundi
c.LII. Dixit eciam contra Pelagianos
prout dixi in li.
Her
.c.
Pelagii
: " Non esset instituta regeneracio
sancti Baptismatis, nisi esset generacio viciosa.
Quapropter, eciam de legictimo matrimonio procreatus
dixit Psalmista Regius in
Psalmo 50°
: ‘In iniquitatibus c.97r.b
conceptus sum et in peccatis concepit me mater
mea’" . O gravis necessitas et infelix condicio
hominum! Antequam peccemus convincimur de peccatis,
prout patet in preallegata auctoritate prophetica.
Ob quod dicebat Augustinus, in primo
Confes.
:
" Nemo est mundus a peccatis coram te, nec infans,
cuius est unius diei vita super terram" . Require in
eodem li. c. XLII. Erit tamen in his pena mitissima
omnium qui, preter peccatum originale, nullum aliud
super addiderunt, secundum Augusti. in li.
Enche.
.
Et in 3° li.
de Libero ar
., dixit idem Augusti.: " Quis
novit quid bone compensacionis parvulis, in secreto
iudiciorum suorum, reservet Deus, qui, quamquam
nil recte fecerint, nec eciam peccaverunt?" . Require
in li.
de Anima
c. LXI. Ut tandem huic c. finem faciam,
dico iustum esse quod parvuli temporaliter puniantur
pro peccato originali, quia pene temporales
non solum sunt punitive, sed eciam meritorie. Ob
quod Deus, non tantum hiis penis cruciat peccatores,
sed quandoque amicos suos, sicut patet in
Thobia
,
Iob
et
Laçaro
, in quorum cruciatibus aucta sunt virtutum
merita. // Quandoque vero puniuntur peccata, c.97v.a
prout in
Herode
patet.
Adam potuit corrumpere totum humanum genus, c.97v.a
quod susceperat immortalitatem et innocenciam,
si non peccasset. Si Deus punit filios pro patre.
Nupcie sunt bone, peccatum originale non est.
Rubrica LXIX
Ex quo ista materia in scolis sit frequentius clamosa, scias
prout scribit Bonaventura
super 2° Sentencia
, quod Adam
inquinare potuit totam naturam hominum per peccatum,quia
erat principium institucionis humane. Ideoque non fuit sibi
mandatum traditum tamquam singulari homini,sed tamquam
stipiti humani generis. Ob hoc eciam susceperat inmortalitatem
et innocenciam pro se et tota posteritate. Ideoque, si innocens
stetisset, generasset posteriores innocentes et inmortales,
sed quia fuit transgressor precepti Dei, in eius infectione
ceteri sunt infecti, non tantum penaliter, sed culpabiliter.
Sed contra Bonaventuram est quod scribitur
Eçechielis
18:
" Non portabit filius iniquitatem patris, neque pater iniquitatem
filii" , ergo etcetera. Rursus: tam in Novo quam in Veteri
Testamento, nupcie tamquam bone et legictime concesse
sunt, sed ad nullum bonum necessarium consequitur malum,
quod quidem consequeretur si filii peccatum traherent c.97v.a
a parentibus. Ex quo concludo vel quod nupcie
sunt male et illicite, quod penitus sacris Litteris adversatur,
vel non est ponere peccatum originale per quod
dampnari dicimus non baptiçatos. Require in eodem li.
c.XXXV. Ego autem Bonaventure sentenciam approbo
tamquam inconvincibilem et, ad auctoritatem
Eçechielis
,
dico quod intelligenda est de peccato quo pater, inmediate
generans, peccat ut singularis persona. Ideo non habet
locum transgressione Ade, quia illa non fuit omnino singularis
persone, sed universalis et publice, prout dictum
est. Ad secundum, quando dicitur quod ad bonum non necessario
consequitur malum, respondeo verum esse per
se loquendo, sed ad nupcias non sequitur necessario corrupcio
generate prolis. Ideo dixit Bonaventura, ubi supra:
" In generantibus non est culpa" , verum sic esse prestat in
generatis, sed ipsis succurri potest per graciam Baptismalem.
Ulterius dicam, in proposito, nullum naturale est culpabile.
Quod probatur per Phylosophum scribentem in
Ethicis
quod de naturalibus //nec laudamur nec vituperamur. c.97v.b
Si originalis corrupcio est naturalis, probatur quia
est eadem apud omnes, ergo videtur quod ista duo sunt incompassibilia:
quod aliqua corrupcio sit naturalis et sit culpabilis.
Et ad hoc respondeo, sequendo Augustinum, quod
differt dicere " naturam" et" naturam corruptam" .Dico igitur
quod aliquid potest esse naturale quod consequitur ipsam
naturam secundum institucionem in statu innocencie: et tale
nullo modo est culpabile; et aliquid potest esse naturale
quod consequitur ipsam secundum institucionem in stato
corrupto: et tale est culpabile, igitur etcetera.
Utrum moriens cum solo peccato c.97v.b
originali puniatur ignis pena: plene.
Rubrica LXX
Potest consequenter queri utrum decedentes cum solo
peccato originali puniantur pena ignis. Et videtur quod
sic, scribente Augustino, in li.
de Fide ad Petrum
: " Tene
firmissime parvulos, qui sine sacramento Baptismatis
moriuntur, eterni ignis sempiterno supplicio puniendos" .
Et alibi dixit idem Augustinus: " Quisquis ita vivere incipit,
ut ante vitam finiat quam ab originali obligacione
solvatur, si unius diei vel unius hore spacio anima cum
corpore vixerit, necesse est eam cum eodem corpore interminabilia
Gehenne supplicia sustinere" . Ex quibus
verbis quidam pro certo tenent quod parvuli non solum
puniuntur pena carencie visionis Dei, sed eciam pena ignis.
Verum contra hanc opinionem scribit Magister Sentenciarum
in li. secundo: " Pro peccato originali, quod
parvuli a parentibus contraxerunt, nullam aliam materialis
ignis vel consciencie morsus penam sensuri sunt, nisi
quod Dei visione carebunt" . Eciam ipse Augustinus
scribit, in li.
Encheridii
: " Mitissima sane erit eorum c.97v.b
pena, qui, preter peccatum quod a parentibus contraxerunt,
nullum aliud addiderunt" . Dico igitur quod,
si parvuli carent visione Dei et puniuntur eterno igne,
non habent mitissimam penam. Potest eciam sic racione
probari: iniustum est maiorem penam exigere
quam in culpa commissum sit. Si ergo parvuli in nullo
actu divinum imperium contempserunt,videtur quod
non eis eternale supplicium debeatur. De hoc quesito
invenitur apud Doctores opinio duplex. Nam quidam,
actendentes quod Deus quandoque eternaliter punit
pro delicto // in quo remisissima delectacio fuit, affirmant c.98r.a
igne torqueri non baptiçatos, tamen micius
quam qui actualiter peccaverunt. Et hoc dicunt Augusti
sensisse quando dixit parvulos pena mitissima cruciari,
intelligendo illam penam esse mitissima non absolute,
sed respectu aliorum qui apud Inferos atrocius
cruciantur. Et dicunt quod in hoc non derogatur divine
misericordie, quamvis in hoc plus demonstretur iusticia
quam misericordia, eo quod minus est malum in
tali pena esse quam omnino non esse. Require in c.98r.a
eodem li. c. …(sic). Verum, quia alii censeant nimis
acerbum quod Deus tam dure cum parvulis operetur,
cum videamus eum frequenter cum magnis peccatoribus
agere valde pie, ideo micior posicio scribitur a
quibusdam, que magis concordat cum pietate fidei et
iudicio racionis, dicendo quod parvuli, sine Baptismate
morientes cum originali culpa, eternaliter sunt privati
visione divina, remota omni alia pena.Verum, quia
in carne sit feditas, ponuntur in vili loco, scilicet infernali,
sed, non habuerunt actualem delectacionem peccati,
nullius alterius pene acerbitatem senciunt. Hunc
modum approbat Magister Sentenciarum1 et communiter
alii Doctores fidei. Ideo teneo ad raciones adductas
pro ista opinione ad Augustinum, qui videtur contrarium
dicere in preallegato li.
de Fide ad Petrum
. Respondit Bonaventura
dicens,
super secundo li. Sentenciarum
, quod
Augustinus, in illis verbis, non intendit dicere quod parvuli
sensibiliter crucientur, sed ad extirpandam illam heresim
que dicebat parvulos ab omni pena inmunes esse.
Et dicit quod hunc intellectum apertissime declaravit quando
in
Enchiridion
dixit eorum penam esse mitissimam. Require
c. inmediate precedens.
Utrum morientes cum solo peccato originali c.98r.a
crucientur aliquo dolore interiori.
Rubrica LXXI
Potest quis rursus querere utrum parvuli, morientes cum
solo originali peccato, crucientur aliquo dolore interiori.
Et, dimissis racionibus que possent fieri ad partes, dico
quod nec Scriptura de hoc aperte loquitur, nec expresse
determinant istud Sancti.Ideo varii Docteres varia scripserunt.
Nam quidam credunt quod parvuli cognicione careant
et dolore: cognicione, exigente iusticia, et dolore, carere dicunt,
exigente misericordia. Iusticia exigit, secundum eos,
quod ipsis non detur donum cognicionis // quod ipsi c.98r.b
non habuerunt in hac vita, et misericordia vult quod nulla
pena actualis doloris afficiantur, cum non habuerint maculam
actualis culpe. Ideo Deus iusto iudicio privat eos cognicione
omnium que ipsis possent afferre dolorem. Sed, quia
est difficile intelligere quod anima separata non habeat usum
racionis nec illa cognoscat quorum cognicio ei naturaliter sit
inserta cum non inpediatur a corpore, ideo alii aliter opinantur,
dicentes quod anime parvulorum habent cognicionem et
dolorem. Sciunt enim ad quem finem create fuerant c.98r.b
et, quod ob peccatum originale illo bono private sunt,
ob hoc dolorem habent. Attamen ille dolor non poterit
dici vermis, quia nullum consciencie remorsum habent,
cum id bonum non perdiderint culpa sui. Verum,
quia ex hac posicione videntur inconveniencie plures
sequi, si dicamus illas animas sensibili dolore affici,
dicunt alii quod anime parvulorum carebunt cognicione.
Quod potest intelligi per hunc modum : morientes
cum sola originali culpa tenent medium inter habentes
graciam et actualem culpam, ergo tenent medium inter
beatos et eternis ignibus cruciatos, quia beati igitur sensibili
pena carent et Dei visione fruuntur et dampnati
sunt in tenebris et pena sensibili cruciantur. Ideo parvuli
cum beatis debent in uno communicare et in alio cum
dampnatis, nec possunt cum beatis Dei visionem habere
communem, quia tunc cum dampnatis in nullo communicarent,
eo quod videre Deum non stat cum pena sensibili.
Ergo cum beatis conveniunt, quia divina visione privantur.
Et hoc noscunt parvuli positi medii inter istos. Ex
dictis patet quod Deus non facit frustra animas quas novit
ante suscepcionem Baptismatis de corporibus egressuras,
cum omnia Deus faciat ad suam gloriam demonstrandam.
Et, secundum posicionem istam, concedende
sunt omnes raciones dicentes quod parvuli nullum spiritualem
dolorem sentiant.
Quid agunt in Limbo parvuli nondum infantes. c.98r.b
Si moriens viaticum sumpserit, nulla post mortem
tormenta sortitur.
Rubrica LXXII
Eciam posset queri quid agant in Limbo parvuli, utrum
discant vel conferant, vel aliquid aliud operentur, vel sedeant
inertes et ociosi. Respondet Bonaventura, dicens,
super // secundo Sentenciarum
, quod equitas divne c.98v.a
iusticie ipsos eternaliter consolidat in eodem statu quo
ad potenciam cognitivam et affectivam, ut nec proficiant
nec deficiant, nec letentur nec tristentur, sed semper in eodem
statu maneant laudentque semper divinum iudicium,
ita equum, ut nullum bonum remaneat irremuneratum nec
malum remaneat impunitum1. Visne videre quanta iusticia
et quanta sit Dei bonitas? Scribit Augustinus in XXI
de Ci.
Dei
: " Tanta est misericordia Dei tantaque bonitas ipsius,
quod non solum infancia, prima etas hominis que sine ullo
renisu carni subiacet, verum secunda, que puericia nuncupatur,
ubi nondum racio contra vicia pugnam suscepit, sed
sub omnibus viciosis delectacionibus iacet, quia nondum
est precepti capax, si moriens sacramenta Mediatoris c.98v.a
acceperit, ita felix seculum derelinquit, quod non
solum penis non cruciatur eternis, sed ne ulla quidem,
post mortem, purgatoria tormenta sortitur" . Et subdit
" Pauci sunt tante felicitatis, ut ab ipsa ineunte adolescencia
nulla dampnabilia peccata commictant. Quisquis
igitur cupit penas evadere sempiternas, non solum
baptizetur, verum eciam iustificetur in Christo" , humani
generis Redemptore.
Ne quis de misericordia Dei presumat, narratur c.98v.a
infans a demonibus raptus esse. Et aliud exponitur
ut pater castiget filios.
Rubrica LXXIII
Ne quis propter dicta plus quam debeat speret in misericordia
Redemptoris, quamquam quedam supra dixerim
in c. XLVIII et in li.
de Deo
c. XXII et in li.
de Anima
c.
LXXXVII, ad hoc subnectam quid scribit Gregorius in
quarto
Dya
.: " Non omnes – dicens – parvulos, qui iam
loqui possunt, ascendere celeste regnum credendum est,
quia nonnullis parvulis a parentibus aditus ille clauditur,
si nefarie nutriantur" . Moxque refert quod quidam Romanus
civis, cuius suppressit nomen, quamquam diceret
quod notissimus esset cunctis, filium suum quinquennalem
nimis carnaliter diligens, ei habenas sue voluntatis
dederat. Sed ipse parvulus mox, ut eius animo aliquid
obstitisset, Deum ipsum blasfemabat. Cumque puer pestilenciali
morbo venisset ad mortem ipsumque pater teneret
in sinu, supervenerunt demones. Repente clamare
incepit infans: " Obsta, pater!" , et clamando ut se ab eis
tolleret faciem, declinabat in sinu patris. A quo pater c.98v.a
// postulans quid videret, respondisse dicitur: c.98v.b
" Venisse mauros homines qui volunt me portare" .
Cumque hec dixisset, repente blasfemavit Deum nec
distulit spirare. Sic qui diu per Omnipotentis pacienciam
vixerat, per iusticiam, vidente patre, a demonibus
raptus est, ut reatum suum pater agnosceret, qui
parvuli filii animam negligebat. Et quod pater debeat
filios iuvenes castigare eciam sine respectu Dei, monstrat
Boecius in li.
de Sco. dis.
: " Omnis Rome flevit
sanguineum Lucrecii filium, quia, cum clarissimis parentibus
esset ortus essetque procere quantitatis, eligantis
forme, perspicacis ingenii et eloquencie mire, quotidianis
meretricum libidinibus mergebatur; et, cum ab
infancia per totam adolescenciam sine ulla paterna reprensione
fluxisset, postea non potuit a patre corrigi.
Quare, a parentibus eiectus, amicis et consortibus destitutus,
creditoribus undique gravatus, notis et ignotis quecumque
poterat furabatur. Et cum sepius fuisset a crucis
angustiis a patre redemptus, ultimo pecunia nequivit redimi
a parente, quem ad se lacrimis traxit et voce querula
ut, prius quam vita privaretur, descenderet ad eius oscula.
Mox deinde osculantis nasum acutissimo morsu secuit,
dicens:‘Quare in primis meis erroribus incastigatus evasi’"
Ecce quam sancte monuit omnes patres infelix filius! Require
in li.
Vir.
c.
Mitridates
.
Secundum Inferni circulum c.98v.b
tenent iniuriis lacessiti.
Rubrica LXXIIII
Secundum circulum, Virgiliano ordine, tenent impacientes
qui, preter iusticiam, aliqua displicencia paciuntur,
sed, dum putant quod que venit indigne pena dolenda
venit, nequeunt ex passione felices esse. Ideo dixit
Virgilius in li. VI:
" Hos iuxta falso dampnati crimine mortis" etcetera.
Tercium circulum tenent qui c.98v.b
se occidunt: valde plene.
Rubrica LXXV
Tercium circulum dicunt poete illos colere qui, nescientes
adversa pati credentesque erumpnas fugere, mortem
sibi ipsis intulere. Et hii adeo affliguntur, // quod c.99r.a
vellent pocius omnia mala pati quam animas proiecisse,
dicente Virgilio in li. VI:
" Proxima deinde tenent mesti loca, qui sibi letum
insontes peperere manu lucemque perosi
proiecere animas. Quam vellent ethere in alto
nunc et pauperiem et duros perferre labores!
Fas obstat, tristique palus inamabilis unda
alligat et noviens Styx interfusa coercet" .
Hoc quidem est catholicum et platonicum, scribente Servio
super quarto
Eneidos, Platonem scripsisse magna pena affici
illorum animas, qui sibi vitam ante tempus auferunt3. Require
in eodem li. c. XXXI et in li.
Vir.
, ubi agitur de Catone
Uticensi et in li.
Mulier.
c.
Lucrecia.
Sed quod vellent pocius
tollerare pauperiem et omnia mala pati, traxit Virgilius
ab Omero qui, faciens umbram Achillis loqui, dixit c.99r.a
velle libencius apud Superos omnia mala pati, quam
apud Inferos imperare1. Sed nil tunc animabus prodest
penitencia vel voluntas, cum, teste Macro. super
primo li.
super Son. Sci.
, scribitur: " In archanis disputacionibus
de redditu animarum fertur quod in hac vita
delinquentes similes sint cadentibus super equale
solum, quibus sine difficultate surgere presto sit; at
que recedunt inquinate sordibus delectorum equantur
hiis qui in abruptum ex alto ruunt, unde nunquam sit
resurgendi facultas" . Dantes autem, in XIII c.
Inf.
, facit
Pierum de Vineis sic loqui de desperatis:
" Quando si parte l’anima feroce
dal corpo ond’ella stessa s’è divelta
Minòs la manda a la septima foce.
Cade in la selva, e non gli è parte scelta;
ma là dove fortuna la balestra,
quivi germoglia come gran di spelta.
Surge in vermena ed in pianta silvestra:
l’Arpie, pascendo poi delle sue foglie,
" fanno dolore, ed al dolor fenestra. c.99r.a
Come l’altre verrem per nostre spoglie,
ma non però ch’alchuna sen rivesta,
ché non è giusto avere quel ch’om si toglie.
Qui le strascineremo, e per la mesta
selva saran li nostri corpi appesi,
ciascuno al pruno dell’ombra sua molesta" .
Ubi diligenter inspicias quod hec littera simplex intellecta
non modo est erronea, sed heretica, quia catholica
fides tenet quod in Generali Iudicio omnis anima
cuiusque nequissimi reassumet corpus. Ideo // dicunt c.99r.b
quidam expositores, ne catholicus auctor de fide
reprenderetur, quod ista finxit auctor ad detestacionem
tanti sceleris. At secus est; nam dampnate anime in reassumptis
corporibus forcius torquebuntur. Require in li.
Mundi
c. XLVIII et a 59 c. usque ad 68. Quidam alii dicunt
Dantem intellexisse de Inferno morali, cum certum
sit quod anime ceterorum in ista vita possint corrigi de
quibusque culpis; nam luxuriosus potest fieri continens,
gulosus sobrius, avarus et prodigus liberalis, superbus
humilis. Et sic omnes possunt resurgere per penitenciam c.99r.b
et opera virtuosa, at desperatis penitencie locus
deest. Volunt ergo isti per realem mortem moralem
intelligi et quod per resurrectionem mortuorum intelligatur
resurrectio viciorum. Hec subtilis exposicio
est, sed auctoris littere videtur adversa, ubi dicitur:
" Come l’altre verrem per nostre spoglie" etcetera.
Ego arbitror quod Dantes finxerit hunc desperatum
ista dicere non quia vera sint, sed quia ipse desperatus
crediderit vera esse. Nam, si credidisset animam
separatam a corpore penam pati, non proiecisset animam
in furore, sed opinatus est miseriam morte tolli,
poete inmemor ubi dixit:
" Ille nece sperat, nece permictente quitem,
Sed, nece completa, vivere pena potest" .
Et subdit:
" Cui sua vita nocet, caveat abrumpere vitam.
Non nece, sed meriti iure quiescit homo" .
Amantes tenent quartum circulum c.99r.b
Rubrica LXXVI
Quartum circulum, servato Virgiliano ordine, amantes
tenent, ubi quidem amor ponitur pro omni cupiditate
rerum. Et hii quidem sunt vere miseri, quia non habita,
sed habenda respiciunt, in quo infelicitas summa est, dicente
Seneca: " Qui desiderium suum clauserit, poterit
cum Iove de felicitate contendere" . Et Oracius, in VI
suarum
Epistularum
, dixit: " Nil admirari prope res est
una, Numici, Solaque que possit facere et servare beatum"
Militantes tenent quintum circulum c.99r.b
Rubrica LXXVII //
Quintum circulum tenent bellantes, quos ideo in Inferno c.99v.a
posuit, quia remotissimi a felicitate sunt, cum,
teste Vegeçio in
de Re militari
, bellorum dubii sunt eventus,
qui eos faciunt inquietos, dicente Seneca in
Phoenisse
:
" Fortuna belli semper ancipiti in loco est.
Nam spes et metus sors ceca versat" .
De quo dixit Virgilius in li. VI:
" Inde datum molitur iter. Iamque arva tenebant
Ultima, quae bello clari secreta frequentant" .
Sed posset quis mirari qualiter " ultima" poeta dixit, cum
ad hoc supersint plures. Ideo nota quod ista littera dupliciter
exponi potest: uno modo, quod clari bello habitent
in ultimis partibus horum camporum, et tunc legetur: tenent
arva que, ultima clari bello frequentant, idest possident;
alio modo, dicetur " ultima" , habito respectu ad litteram
Y, quoniam in quinque precedentibus circulis posuit
vicia mixta virtutibus, prout supra dixi in c.L. Sed,
in sequentibus, dividet nocentum penas a premiis c.99v.a
beatorum. Quod monstratur per litteram Y, cuius
pars tenuis bifurcatur in cornu rectum et obliquum.
Ideoque Virgilius, in fine circuli, posuit binas vias,
quarum sinistra ad penam et dextera perducitur ad
gaudia, dicendo:
" Hic locus est, partis ubi se via findit in ambas:
Dextera, que Ditis magni sub tendit,
Hac iter Elysium nobis: at leva malorum
exercet penas et ad impia Tartara mittit" .
De civitate Ditis, sexto Inferni circulo, in c.99v.a
quo puniuntur omnia peccata maxima.
Rubrica LXXVIII
Sextus circulus, quem poete civitatem Ditis nominant,
est infimus locus Tartari, de quo scribitur: " In Inferno
nulla est redempcio" . In hoc torqueri dicunt quibus nec
Dei dilectio nec proximorum caritas fuit, ut peiores acriora
tormenta crucient et forcioribus instet forcior cruciatus,
ut ordo iusticie in suppliciis observetur. Ideoque
dicebat Gregorius, in IX
Mora.
: " Quamvis una Gehenna
sit, non tamen cunctos una qualitate succendit, quia invenit
causas dispares meritorum" . De quo Dantes, in 8 c.
Inferni
:
" Lo buon maestro disse: ‘Omai, figliuolo
s’appressa la città ch’ha nome Dite,
coi gravi cittadini, col grande stuolo’" .
Virgilius eciam, per multa carmina, hunc locum descripsit
in li. VI, triplici muro circumdatum. Ambirique flumine
ducente flamas ibique fore validam turrim dixit posuitque
ad custodiam loci Furias, quin eciam ad inferendam
penam sceleratissimis animabus. Que omnia mira c.99v.b
cum racione posuit. Nam, per munitissimam civitatem,
voluit quod daretur intelligi Infernum esse munitissimum
reorum carcerem. Et subiunxit: " Menia
lata videt" , ut multitudinem nocentum exprimeret.
" Triplex murus" : tria significat elementa que terram
ambiunt: Inferni sedem seu mundum, dyabolum et
carnem nostram a quibus omnia vicia oriuntur. Torrens
igneus significat celestes speras, que circa terram
perpetuo rotantur motu, seu ardorem irarum quo
accendimur ad agenda mala. " Turris ferrea" , idest
fortis ut ferrum, est inmobile centrum terre" . Ideo Maro
dixit:
" Vis ut nulla virum, non ipsi excindere bello
Celicole valeant" etcetera. Require in li.
Vir.
c.
Pluto
.
De tribus Furiis infernalibus c.99v.b
in generali, plene ac notanter.
Rubrica LXXIX
In hoc sexto circulo Virgilius ponit Furias, dictas
quia feriant corda hominum stimulis viciorum. He
quidem sunt tres, scilicet Allecto, Thesiphone et Megera,
Acherontis et Noctis filie, secundum poetas omnes,
dicuntque eas Iovis et Plutonis obsequio deputatas.
De quibus dixit Virgilius, in XII
Eneidos
:
" Dicuntur gemine pestes cognomine Dire,
Quas et Tartaream Nox intempesta Megeram
Uno eodemque tulit partu, paribusque revinxit
Serpentum spiris ventosasque addidit alas.
He Iovis ad solium sevique in limine regis
Apparent, acuuntque metum mortalibus egris,
Si quando letum horrificum morbosque deum rex
Molitur, meritas aut bello territat urbes" .
Iste eadem anguineos crines habent, dicente Poeta materno
in IX c. prime partis:
" Dove in un punto furon dritte ratto
" Tre furie infernal di sangue tinte, c.99v.b
che membra feminili avieno e atto,
e con ydre verdissime eran cinte;
serpentelli e ceraste avean per crine,
onde le fiere tempie eran avvinte" .
Nunc accedamus ad sensum allegoricum et moralem.
Iste dicuntur tres sorores, quia, ut scribit Lactancius, in
li.
de Vero culto Dei
, // " sunt tres affectus, qui homines c.100r.a
in cuncta facinora precipites agunt: ira scilicet,
cupiditas et libido. Propterea poete tres finxerunt Furias
que exagitent mentes hominum. Nam ira desiderat ulcionem,
cupiditas opes et libido voluptuosa solacia. Ab ira
nascuntur expulsiones, iniurie ac bella; a cupiditate fraudes,
latrocinia et facinora multorum generum; a libidine
stupra, adulteria et plurime corruptele" . Hec Lactancius.
Vel dic, si placet, quod arbitror magis nosci ab intencionibus
poetarum. Furie dicuntur tres, quia tria sunt quibus
omnia mala fiunt, prout est mala cogitacio, quam Allecto
significat, derivata ab " allicio-cis" ,quia alliciat, idest provocet
ad peccata. De Thesyphone et Megera dicitur in capitulis
que sequuntur. Ex Acheronte finguntur genite, c.100r.a
quia, ut supra dixi, Acheron " sine gaudio" interpretatur et
ipse semper mictunt ad mala, secundum
iudicium pacientis qui gaudio et bono caret.
Noctis dicuntur filie, quia, secundum Phylosophum,
in
Ethy.
,qui male agit odit lucem,seu quia ex nocte,
idest ignorancia, procedunt vicia que faciunt homines
furiosos, scribente Phylosopho, in tercio
Ethy.
:
" Omnis malus ignorat que debeat operari" .Require
in li.
Temporum
c.
Nox
et in li.
de Or. Aer.
c.
Arpie
.
Dicuntur femine quemadmodum virtutes, sciencie et
vicia ponuntur in habitu feminino, quia, secundum
quod Phylosophus scripsit in
Ethy.
,mulier facit omnia
valde; nam, si diligit, valde diligit et, si odit, inmense
odit. Plutoni dicuntur obsequiose, quia sit diviciarum
dominus, propter quas frequenter inspicimus iras, odia
et rixas nasci. Iovi autem dicuntur assistere,quamquam
sit pius deus, quia eciam pio iudici necesse sit ultores
habere ministros quibus, si careat aut non utatur, legum
auctoritas facile dissolvetur. Et insuper quod quandoque,
ob crimina populorum, deo permictente, miscetur c.100r.a
furor in elementis, quibus discordantibus, aer inficitur
sicque pestes letifere oriuntur quibus miseri
absorbentur, prout patet in li.
Populorum
c.
Mirmidones
.
Accidit et quandoque, influente celo, quod
horrida oriantur bella ex quibus incendia, populaciones
et odiorum excidia consequuntur. Serpentinos
dicunt habere crines, per quos dantur intelligi fallacie
viciorum seu venenosa facinora, que cogitacione,
verbo et opere quotidie venenant corpus et animam
miserorum.
Furiarum nomina universa cum ethymologiis c.100r.a
// et proprietatibus nominum. c.100r.b
Rubrica LXXX
Ponamus consequenter nomina quibus a vatibus distribuuntur.
Primo dicuntur Furie, quia viciorum stimulis
mentes feriant1 easque faciant insanire. Nam ducunt homines
ad furorem cunctorum scelerum. Ultrices dicuntur,
quia penam conferant sceleratis. Eumenides nominantur
ab" eu" , quod est " bonum" , et " mene" " defectus"
et " dea-dee" , quasi " dee deficientes a bonitate" . Herine
dicuntur ab " her" , quod est " lix" , et " natus-ta-tum" , quasi
" nate ad lites provocandas" . Dire, quasi " deorum ire"
idest ministre divine iusticie. Dicuntur similiter a poetis
Canes Plutonis: teste Servio, easdem Virgilius nominat
in li. VI, dicendo:
" Viseque canes ullulare per umbram" ,
et Lucanus dixit similiter in li. VI:
" Stigiasque canes in luce superna destituam" .
Arpie dicuntur similiter iuxta id Virgilii in III°
Aen.
,
ubi Celeno Arpia sic locuta est:
" Vobis Furiarum ego maxima pando" etcetera7.
Require in li.
Insul.
c.
Strophades
et in li.
Vir.
, ubi agitur
de Phyneo, rege Archadie, et in li.
de Or. aer.
c.
Arpie
. Parce
dicuntur quia nemini parcant. Require in li.
Vir.
c.
Fatum
.
Fata dicuntur eciam1, ut patet in li.
Vir.
c.
Fatum
.
De Allecto plene c.100r.b
Rubrica LXXXI
Descendamus consequenter ad potenciam, truculenciam
et officia cuiuslibet Furiarum. Dixi enim supra quod una
nominabatur Allecto, significans cogitacionem pravam,
cuius potenciam, truculenciam et officia descripsit Virgilius,
dicens, in li. VII:
" Luctificam Allecto dirarum ab sede dearum
Infernisque ciet tenebris, cui tristia bella
Ireque insidieque et crimina noxia cordi.
Odit et ipse pater Pluton, odere sorores
Tartaree monstrum: tot sese vertit in ora
Tam seve facies, tot pullulat atra colubris" .
Et subdit:
" Tu potes unanimos armare in prelia fratres
Atque odiis versare domos, tu verbera tectis
Funereasque inferre faces, tibi nomina mille,
Mille nocendi artes" etcetera.
De Thesyphone plene c.100r.b
Rubrica LXXXII // c.100v.a
Secunda malorum radix est iniqua locucio, que datur
intelligi per Thesyphonem, dictam a " thesis" , " posicio" ,
et " phonos" , " sonus" , seu a " theos" , " deus" et
" phonos" , " sonus" quasi " sonus" , idest " sermo" " contra
Deum" . De qua scripsit Ovidius in 4 li.
Metha.
:
" Nec mora, Thesyphone madefactam sanguine sumit
Importuna facem, fluidoque cruore rubentem
Induitur pallam, tortoque incingitur angue,
Egrediturque domo. Luctus comitatur euntem
Et Pavor et Tremor trepidoque Insania vultu" etcetera.
Hiis addit Claudianus:
" Centum illi stantes vibrabant ora ceraste,
Turba minor diri capitis; sedet intus abactis
Ferrea lux oculis, qualis per nubila Phebes
Atracia rubet arte labor; suffusa veneno" .
Hiis eciam addit Stacius:
" Tenditur ac sanie gliscit cutis; igneus atro
Ore vapor, quo longa sitis morbique famesque
Et populis mors una venit" .
Est namque male loqui odiorum principium et rixarum
quibus homines fundunt sanguinem. Quamobrem dicebat
Salomon in XVIII
Proverbiorum
: " In manibus lingue
mors et vita" .
De Megera plene c.100v.a
Rubrica LXXXIII
Tercius malorum gradus est operacio furibunda, que
datur intelligi per Megeram, dictam Megera quasi " malum
gerens" , eo quod nos ad mala gerat, idest moveat
et impellat. Que omnia hiis versibus sunt comprensa:
" Excitat Allecto mentes, ad iurgia linguas
Thesiphone, stimulat ad turpia facta Megera" .
De eadem Megera dixit Claudianus, loquendo
In Rufin.
:
" Improba mox surgit tristi de sede Megera,
Quam tenent insani fremitus animique prophanus
Error, et undantes spumis furialibus ire.
Non nisi quesitum cognata cede cruorem
Illicitumque bibit patrium quem fuderat ensis,
Quem dederint fratres. Hec terruit Herculis ora,
Hec defensores terrarum polluit arcus:
Hec Athamantee direxit spicula dextre:
Hec Agamenonios inter bachata penates
Alternis lusit iugulus: hac auspice tede
Edipodem matri, nate et iunxere Thiestem" .
Hec, multis asserentibus, habet septem capita, ut per
eam notentur septem vicia capitalia. At Virgilius in
sexto li. dicit habere Megeram quinquaginta hiatus,
idest ora, et, per consequens, capita ad demonstrandum
multitudinem viciorum. Nam ex quolibet capitali
plurima oriuntur vicia.
De septimo circulo, ubi anime c.100v.b
purgantur in Campis Eliseis.
Rubrica LXXXIIII
Septimum circulum tenent anime que purgantur, secundum
Virgilianum dogma. Nam dixit in li. VI, loquens
de septimo circulo:
" Pars in gramineis exercent membra palestris,
Contendunt ludo et fulva luctantur harena;
Pars pedibus plaudunt choreas et carmina dicunt" .
Sed si quis contra hoc obiceret, quia in principio septimi
circuli Virgilius dixerat:
" Devenere locos letos et amena virecta
Fortunatorum nemorum sedisque beatas" ,
respondeo Maronem intellexisse de Campis Eliseis, dictis
ab " helios" , quod est " sol" , quia in hiis campis sol luceat,
cum in aliis locis supra positis non appareat, iuxta id Maronis:
" …. , solemque suum, sua sydera norunt" .
Et credunt quidam quod solum octavus circulus Heliseos
Campos teneat;quidam alii dicunt quod est septimus,octavus
et nonus circulus. Require in eodem li. c.L. Quorum c.100v.b
in septimo purgantur anime, ut dictum est; in
octavo ponuntur purgate anime et, in nono, ponuntur
anime disposite ad corpora nostra reverti, secundum
Platonis dogma. Require in eodem li. c.L. Hic
quidem circulus, auctoritate Servii
super V Enn
., est
circa lunarem orbem ubi purior aer est. Quod Maro
tetigit quando dixit " aeriis in campis" . Nota que insuper
quod Virgilius utitur magna arte. Nam, volens
dare intelligi conscienciam bonorum actuum magnam
gloriam esse defunctis, sicut conscienciam mali maximum
esse tormentum, dixit quod que vivi fecerant, defuncti
repetunt. Carmina eius sunt:
" Stant terre defixe haste passimque soluti
Per campum pascuntur equi. Que gracia currum
Armorumque fuit vivis, que cura nitentis
Pascere equos, eadem sequitur tellure repostos" .
Et Seneca in
Furente
, de penis Inferni dixit: " Quod
quisque fecit, patitur; autorem scelus Repetit suoque
premitur exemplo nocens" . Nam, eo ipso quo peccant,
homines se ipsos feriunt ut, semper trepidi semper c.101r.a
suspecti, mala pati metuant que aliis fecisse meminerint,
unde in
Iob.
c. XV, de hoc dixit: " Sonitus terroris
semper in auribus illius et, cum pax sit, ipse insidias
suspicatur" . Nil igitur est facilius corde simplici
quod, tutissimum in arce sue innocencie, non
formidat ab aliis mala pati que nulli fecisse meminit.
Igitur aperte vides quod per illa torquentur homines
per que peccant; vermis enim consciencie numquam
moritur et ignis racionis numquam extinguitur. Quis
enim ignorat quod superbia inflat, invidia rodit, avaricia
stimulat, ira succendit, angit gula, dissolvit luxuria?
Sic cetera viciorum portenta cruciant peccatores,
ut, que sunt homini oblectamenta peccati, Deo sint
instrumenta penarum, ut, in
Thyeste
, Seneca verum
dixerit: " Sepe in magistrum scelera redierunt suum" .
Octavum circulum tenent anime iam purgate c.101r.a
Rubrica LXXXV
Octavum circulum tenent anime iam purgate. Que quidem
monstrantur hiis carminibus Virgilianis:
" Hic manus ob patriam pugnando vulnera passi,
Quique sacerdotes casti, dum vita manebat,
Quique pii vates et Phebo digna locuti,
Inventas aut qui excoluere per artis
Quique sui memores alios fecere merendo:
Omnibus his nivea cinguntur tempora vitta" .
In hiis carminibus Virgilius maxima sciencia usus est,
ponens in eis omnes cardinales virtutes. Nam, per primos,
fortitudo datur intelligi, que versatur circa pericula
mortis, que pro salute patrie non debent refugi, prout
dicunt theologi et phylosophi morales et naturales.Unde
Tullius, in sexto
de Re publica
: " Sunt optime cure de salute
patrie, quibus agitatus exercitatusve animus in sedem
hanc, idest celum domumque suam velocius pervolabit" .
Per secundos, intelligitur continencia, cuius est fugare superflua.
// Per tercios, iusticia intelligitur, de qua dixit c.101r.b
Tullius in li. sexto
de Re publica
: " Cole iusticiam et
pietatem, que, cum sit magna in parentibus et propinquis,
tamen in patria est maxima" . Require in libro
Provi.
c. ..
…(sic). Per ultimos, intellexit prudenciam, que virtutem
est omnium directiva.
De nono circulo, in quo ponitur c.101r.b
Letheus fluvius.
Rubrica LXXXVI
Nonum circulum tenent purgate anime que, secundum
Platonis dogma et poeticam fictionem, sunt de proximo
ad corpora reversure. Ideo in eo Letheum fluvium,aquam
oblivionis, fingunt, prout dixi in eodem li. c. XLIIII. De
quo dixit Virgilius in li. VI:
" Tum pater Anchises: ‘Anime, quibus altera fato
Corpora debentur, Lethei ad fluminis undam
Securos latices et longa oblivia potant’" .
Require plenius in li.
de Anima
, c. LV, LVIII et XXIII.
Sed, ut in phylosophicis poeticisque versemur, scias poetas
fingere Letheum esse filium Flegetontis, quia ex furore
qui per Flegetontem datur intelligi, prout dixi in eodem li.
c.LIX, nascatur oblivio, quam intelligimus per Letheum.Et
enim videmus furentes et dignitatis et gravitatis et omnium
oblivisci. Dantes autem poeta modernus,hunc posuit in summo
montis Purgatorii, cuius aquam portare dixit purgatas animas,
ut oblivioni preterita mala darent, quorum memoria
perpetuam felicitatem inquietaret. Verum, quia c.101r.b
superius dictum fuit, in c. III, quod, que de Inferis
fingendo loquebantur poete, in humanis corporibus
assignare conati sunt, ideo scias quod per hunc fluvium
intellexerunt etatem decrepitam. Nam anime
nostre vigent suntque alacres et plene memoria usque
ad virentem senectam, sed, in decrepita, memoria cuncta
perit. Qua lapsa, succedit mors et anime ad alium
locum tendunt, unde poete fingunt animas Letheo haustu
ad corpora prima reverti. Require in eodem li. c.
XLIIII et in li.
de Anima
c. XXXVI. Ac Macrobius,
in li. primo
super Son. Sci.
, dicit, alligando Platonicos,
quod non repente a celo, idest a circulo galaxie, dilabens
celestis anima luteum corpus // induitur, sed c.101v.a
sensim, descendendo per varias celestes speras, in singulis
societatem accipit huius testei vestimenti6. Require
in li.
Celi
, c. XXI et in li.
Stel. er
. c. IIII. Et Servius,
Mathematicos allegando, dicit quod anima, descendens
de celis, ut corpori misceatur, transit per VII circulos
planetarum et inde accipit septem vicia capitalia. Nam,
trenseundo per Saturnum, temporem accipit et pigriciam ; c.101v.a
transeundo per Iovem, cupiditatem accipit
principatus et regni; per Martem iracundiam;
per Solem superbiam. Libidinem vero accipit in
spera Veneris, sed, transiens per Mercurium, accipit
avariciam seu cupiditatem lucri1; per Lunam accidiam.
Require in eodem li. c. XIIII3 et in li.
Stel.
Er.
c. IIII et V. Habes ergo quod per Letheum Platonici
oblivionem intellegebant4, quam animas portare
dicebant ad corpora discendentes dum obliviscerentur
maiestatem prioris vite ac scienciarum, quibus
eas dicebant plenas, prius quam corpori miscerentur.
Require in li.
de Anima
, c.III, XXXIIII et
LV. Addit Macrobius, in preallegato primo li.
super
Son. Sci
., quod a singulo planetarum motus suscipiunt,
quos in exercicio anime in corporibus habiture
sunt. Ideo profitetur quod a Saturno suscipiant intelligenciam
racionis, a Iove vim agendi, a Marte animositatis
ardorem, a Sole senciendi opinandique naturam,
a Venere desiderii motum, a Mercurio pronunciandi
et interpretandi que senciant; naturam plantandi c.101v.a
et augendi corpora in ingressu Lunaris globi
accipiunt. Nec me fallit que dicant Astrologi, asserentes
nativitates infantum regulari a constellacione
stellarum, intelligentes pro constellacione effectus
earum. Puta: si contingat nativitas pueri dominante
Saturno, idest remotis aliis que possent eius impedire
naturam, fiet nasciturus ignavus et negligens. Si
vero nascatur in constellacione Martis, contrahit iracundie
vicium, temeritatis et insanie. Dicunt similiter
quod contrahit libidinem Veneris, lucri cupiditatem
a Mercurio et, a Iove, desiderium regni, prout lacius
dixi in li.
Stel. Er.
c. . Homerus autem, considerans
felicitatem et infortunia, id dicebat quod Boecius
tetigit quando, in secundo
de Consola
., dixit:
" Nonne adolescentulus didicisti in limine Iovis iacere
duo dolia: unum plenum mellis et reliquum plenum
fellis? etcetera" . Historiam vero posui in li.
Aq. dul
.
c.
Lethes.
De duabus portis Inferni c.101v.b
Rubrica LXXXVII
De geminis Inferni portis sic Maro cecinit in li. VI:
" Sunt gemine Sompni porte; quarum altera fertur
cornea, qua veris facilis datur exitus umbris;
altera candenti perfecta nitens elephanto,
sed falsa ad celum mictunt insompnia Manes" .
In hiis carminibus Maro dicit per duas portas fieri introitum
et exitum ad Infernum: corneam scilicet et eburneam.
Per corneam veras exire umbras cecinit, per
quam, teste Servio super ista littera et Pollicrato, in secundo
li.
de Nug. Cur
., oculi significantur, qui cornei
sunt coloris et membris ceteris duriores, cuius signum
est quod nec frigus nec calorem senciant. Sed per portam
eburneam, per quam a dentibus os datur intelligi
representantibus ebur, dixit falsas umbras egredi, quia
scimus, que homines loquuntur, posse falsa esse, sed,
que videmus, omnino sunt vera. Ideo Eneas, qui a Virgilio
poetice corneam per portam mictitur ad Infernum,
per eburneam remissus est. Ob quod significare voluit
eximius poetarum quod ea que scripsit audivit ab c.101v.b
aliis, non racione novit. At Porphirius, teste Macrobio
in primo li.
super Son. Sci.
Et Policrato, in secundo
de Nugis Cur.
. " Latet – inquit – omne verum" ,
vult dicere Porphirius quod anima naturaliter debet
habere cognicionem omnium que ab homine sciri possunt.
Quam quidem cognicionem ex admocione et gravedine
carnis amictit. Tamen, cum naturale sit veri a
falso secernere cognicionem, anima laborat assidue in
cognicione veri, quia, dum homo vigilat, ita anima intenta
est actionibus corporalibus, quod contemplacioni
parum vacare possit. Cum vero dormit, ab exercicio
sensuum non impedita, exercet liberius racionem et intellectum.
Sed quia tunc fumus interius habundat in corpore
sequitur quod impedimentum opponit intellectui,
propter spissitudinem fumi, non potest perspicaciter videre
verum. Sed quandoque fit adeo subtilis fumus, quod
non tardat exercicium racionis, et tunc anima racionalis
libere verum // percipit sicut est; et isto modo dicitur c.102r.a
sopnium exire per portam corneam, eo quod cornu
huius nature sit, ut tenuatum sit nature pervie, idest c.102r.a
visui pervium. Aliquando vero fumus ille adeo spissus
est, quod facit rem videri anime inquirenti aliter
quam res se habeat; et tunc sompnium exire dicitur
per portam eburneam, cum eboris natura sit quod, si
usque ad partem extremam excavetur, non tamen visu
poterit penetrari, et hoc est: " latet omne verum" .
Et hoc forsan intellexit Virgilius quando dixit Venus
ad Eneam filium, in secundo
En.
:
" Aspice, namque omnem, que nunc obducta tuenti
Mortalis hebetat visus tibi, et humida circum
Caligat, nubem eripiam"
scilicet hoc velamen cum in quiete ad verum usque aciem
anime introspicientis perdit3. Servius tamen nu-
bem illam de terris ortam, que nostris obstat obtutibus
reliquit intelligi. Posset, ut arbitror, non inconcinne dici
quod hec sunt gemine porte anime, quas ipsa notanter
habet in nostro corpore: visum scilicet et sermonem,
ita quod, eburnea, nostri eloquii porta sit et, cornea, o-
culorum. Et hec est verior quam eburnea, cum visus sit
certior arbiter quam loquela.
Imponitur epilogando finis libro; insultacio c.102r.a
in malos; hortacio ut horemus Deum agendo
bona; petitur venia a legentibus et ponitur graciarum
accio.
Rubrica LXXXVIII
Novimus, Dei munere, que moneat pena dampnatos et, sacrorum
Eloquio instruente, didicimus quantus qualisve sit
ignis cruciatus, frigus, horror et tenebre cum omni genere
tormentorum. Eant igitur nunc reprobi et delectacionum
suarum ardores facient passuri demum hos incomprehensibiles
cruciatus. Transitorio autem verbere affligantur electi,
ut nos a pravitate flagella corrigant hos quos paterna
pietas ad celestia reservavit. Universi ergo catholici,usque
ad terram flexis genibus procumbentes, grates maximas
Deo referant, per cuius vulnera evaserunt tantam inmanitatem
suppliciorum. Consulo michi igitur tibique, amantissime
frater lector, ut toto affecto mentis, donec tempus merendi
atque demerendi in manibus nostris est, bene vivendi
studio // tormenta ultricia fugiamus et revertamur c.102r.b
structemurque, ut ait propheta, vias nostras et revertamur
ad Dominum, ut cum hora nostre vocacionis advenerit, c.102r.b
non animas nostras iniqui spiritus, tamquam
principes Aquilonis Iherusalem portas, obsideant,
sed fortissimus Redemptor seculi, clementissimus
Rex celorum, animabus nostris, de corpusculis egredientibus,
cum Apostolice milicie coris occurrat
tenebrarumque principes abigat et nos in electorum
suorum cetum pariter introducat. A legentibus
autem peto veniam, si qua minus bene aut fuerint
inepte posita liberetque singulus in mente sua quantus
fuerit labor
" Flegetonte ab imo petere longinquum ethera
Pariterque mortem fugere et Alcidem sequi" .
Meque, lector, nimium abhominium diceres sine mente,
si sine munere preterirem illum Deum deorum omnium,
qui me ab infimo Orcho mortuum reducere revocavit
ad lucem. Dicam igitur: " Sit Tibi laus et graciarum
actio, Sancta Trinitas, vera unitas et unicus verus
Deus deorum omnium, per omnia secula seculorum indesinenter.
Amen.
INDICE DELLE RUBRICHE Incipit liber Inferni edito a Magistro Dominico Bandini de Arecio. Et primo proponitur materia dicendorum. p.1 Prosayce proponitur materia dicendorum et ponitur Invocacio. Rubrica Primum capitulum. p.3 Quare dicatur Infernus, ubi sit secundum catholicam veritatem et quando factus. De cruciatu bonorum et malorum in isto seculo. Rubrica II. p.7 Opiniones varie de Inferno secundum phylosophos et poetas. Rubrica III. p.13 Nomina Inferni. Rubrica IIII p.16 De penis Inferni, sed primo de igne. Rubrica V. p.20 Utrum anima separata vel dyabolus possit ab igne corporeo pati penas. Rubrica VI. p.23 Utrum corporali igne consumentur corpora dampnatorum. Rubrica VII. p.38 Utrum in Inferno sit corporalis fletus et profluvia lacrimarum. Rubrica VIII. p.39 Utrum sit melius non esse quam apud Inferos dampnatos esse. Si quid boni in Inferno est et si renovabitur Infernus propter Iudicium Generale. Rubrica IX. p.40 Quando et quare Infernus factus fuit. Ubi sunt demones. In quo loco invocantur. Quare non stant in celis nec in terra. Rubrica X. p.43 Quid sunt demones. Quando, quales, ubi et quare Deus eos creavit et quot ceciderunt. Quare Deus non parcit dyabulo, cum parcat homini. Rubrica XI. p.45 Utrum demones possint penitere. Quid semper volunt. Numquid fiant boni Angeli. Nullus descendit a celis qui non revertatur ad eos. Rubrica XII. p.47 Quantum possint demones. Sunt suppositi bonis Angelis. Possunt modicum in temptando. Semper volunt mala et semper nobis insidiantur: cum exemplo. Quare Deus permictit quod nos temptet dyabolus. Demones timent iustos. Rubrica XIII. p.51 Mirantur docti et imperiti cur Deus sinat bonos fieri miseros et infelices, malos vero potentes et honorandos: plene ac notanter valde. Rubrica XIIII. p.55 Demones naturaliter multa presciunt. Quia multa sciunt etcetera. Sciencia inflat quos sciencias docuerunt et ydolatriam. Rubrica XV. p.60 Nomina demonum. Rubrica XVI. p.63 De Trastol bene notanter. Rubrica XVII. p.67 De demone anglico appellato Granth. Rubrica XVIII p.71 De natura demonum et cuius forme dyabolum vidit beatus Anthonius. Rubrica XIX. p.72 De Lucifero notanter. Utrum dyabolus, semel in temptacione victus, possit amplius temptare. Prelacio inter demones. Mammone sunt divicie. Rubrica 20. p.74 Ne quis possit a demonibus ledi: notanter. Rubrica XXI p.77 Ut arrepticii liberentur. Et ponitur princeps Inferni. Rubrica XXII. p.79 Utrum dyabolus intret substancialiter corpus hominum. Rubrica XXIII. p.81 Descensus ad Inferos. Rubrica XXIIII. p.83 Declarantur duo membra posita in precedenti capitulo et ponitur ramus aureus. Rubrica XXV. p.84 Quod ad Infernum descendatur per peccatum et mortem. Quid sit mors. Unde dicatur. Quo modo cepit. Rubrica XXVI. p.91 Utrum mors a natura proveniens possit quoquo artificio retardari: plene. Rubrica XXVII. p.94 Arguitur quod boni non deberent mori nec parvuli baptizati. Et cur moriuntur pecora que non peccant? Rubrica XXVIII. p.98 De morte corporis, anime et tocius animalis. Rubrica XXIX. p.100 De triplici morte corporis. Rubrica XXX. p.101 Quod omnes necessario moriantur. Cum causis suis. Et ponuntur quattuor qualitates corporum. Rubrica XXXI p.103 Quare alii plus et alii minus vivunt. Et quod quidam mortui creduntur esse vivi. Rubrica XXXII. p.105 Homines queruntur quod et langoribus et morti subiacent. Causa huius subiectionis solacium esset tantum in senio mori. Quare dolemus mori, cum mors sit bona. Nullus contentatur de morte nec de statu suo. Rubrica XXXIII. p.107 Numerantur mala mundi et monstratur quod mors sit bona et tamen sit peccatum per negligenciam mori. Rubrica XXXIIII. p.111 Utrum mori pena sit. Quid est mors. Ostenditur bonam esse plene. Rubrica XXXV. p.117 De morte anime. Et quando mori dicitur et quando vivere. Et ponitur mors secunda et tercia. Rubrica XXXVI. p.129 Peccatum quid est plene. Rubrica XXXVII. p.130 Ponatur peccatum esse aliquid, aliter Deus puniret pro nichilo. Et omnia valde plene. Rubrica XXXVIII. p.131 Vicia, peccata et mala dicuntur in Deo esse. Rubrica XXXIX. p.136 Peccatorum nomina. Rubrica XL. p.137 Peccatorum divisio. Et agitur de peccato originali. Christi corpus fuit ex carne primi hominis. Et omnia notanter. Rubrica XLI. p.139 Peccatum originale quid est. Et est mortale. Et ponitur qualiter anima illud contrahit. Et omnia plene. Rubrica XLII. p.140 Utrum coytus matrimonialis possit sine peccato fieri: notanter. Rubrica XLIII. p.144 Utrum originale peccatum equale reperiatur in omnibus et quod sanctum est punire nocentes. Rubrica XLIIII. p.145 De peccato actuali mortali et veniali, et utrum quis sine peccato vivat: notanter. Rubrica XLV. p.148 Quando voluntas est in peccato mortali et quando non. Et quando peccatum eiusdem generi est levius. Rubrica XLVI. p.151 Peccatum trahit originem a libera voluntate peccantis. Rubrica XLVII. p.153 Quare dicuntur peccata mortalia, quare capitalia. Que et quot sunt; ipsorum diffiniciones; et qualiter oriantur. Rubrica XLVIII. p.154 Utrum superbia vel avaricia vel ignorancia sit radix omnium peccatorum: plene. Rubrica XLIX. p.158 Utrum peccata parentum Deus puniat in suis filiis. Rubrica L. p.161 De septem virtutibus oppositis septem supradictis viciis detestabilibus. Et differencia inter dona Spiritus sancti et virtutes. Rubrica LI. p.163 Quot et quibus modis extinguntur peccata. Rubrica LII. p.165 Videtur quod nec oraciones, nec elemosine etcetera prosint ad salutem, cum Deus sit inmobilis. Quare Deus non semper exaudit preces devotissimas. Quid debemus a Deo petere. Qualiter et quibus oraciones prosunt. Particulares ordines causarum celestium et terrestrium Deo subiecti sunt. Plene omnia. Rubrica LIII. p.173 De peccato in Spiritum sanctum. Rubrica LIIII. p.177 Que sit causa peccati. Utrum sola voluntas vel consciencia faciat esse meritum vel peccatum. Rubrica LV. p.179 Nunquid peierans peccet nescire hominem quem alit in domo, ne ab hostibus occidatur. Rubrica LVI. p.181 De hiis que poete ponunt in introytu Inferni: plene. Rubrica LVII. p.182 Animalia monstruosa in introitu Inferni cum tribus fluminibus, scilicet Acheronte, Stige et Chocito. Rubrica LVIII. p.185 Flumina Inferni: eorum proprietates et nomina. Rubrica LIX. p.186 De Acheronte plene. Rubrica LX. p.187 De Stige plene. Rubrica LXI. p.188 De Cocito plene. Rubrica LXII. p.191 De Charone portitore animarum ad aliam ripam. Rubrica LXIII. p.192 De Cerbero plene: poetice, historice, allegorice et moraliter. Rubrica LXIIII. p.197 De tribus Iudicibus Inferni: plene. Rubrica LXV. p.202 In generali de novem circulis Inferni. Rubrica LXVI. p.203 Primus Inferni circulus assignatur infantibus. Cum moralitate prima vox maris et femine. Rubrica LXVII. p.205 De cruciatibus parvulorum: plene. Rubrica LXVIII. p.207 Adam potuit corrumpere totum humanum genus, quod susceperat inmortalitatem et innocenciam, si non peccasset. Si Deus punit filios pro patre. Nupcie sunt bone, peccatum originale non est. Rubrica LXIX. p.210 Utrum moriens cum solo peccato originali puniatur ignis pena: plene. Rubrica LXX. p.212 Utrum morientes cum solo peccato originali crucientur aliquo dolore interiori. Rubrica LXXI. p.215 Quid agunt in Limbo parvuli nondum infantes. Si moriens viaticum sumpserit, nulla post mortem tormenta sortitur. Rubrica LXXII. p.217 Ne quis de misericordia Dei presumat, narratur infans a demonibus raptus esse. Et aliud exponitur ut pater castiget filios. Rubrica LXXIII. p.219 Secundum Inferni circulum tenent iniuriis lacessiti. Rubrica LXXIIII. p.221 Tercium circulum tenent qui se occidunt: valde plene. Rubrica LXXV. p.222 Amantes tenent quartum circulum. Rubrica LXXVI. p.226 Militantes tenent quintum circulum. Rubrica LXXVII. p.227 De civitate Ditis, sexto Inferni circulo, in quo puniuntur omnia peccata maxima. Rubrica LXXVIII. p.229 De tribus Furiis infernalibus in generali, plene ac notanter. Rubrica LXXIX. p.231 Furiarum nomina universa cum ethymologiis et proprietatibus nominum. Rubrica LXXX. p.235 De Allecto plene. Rubrica LXXXI. p.236 De Thesyphone plene. Rubrica LXXXII. p.237 De Megera plene. Rubrica LXXXIII. p.238 De septimo circulo, ubi anime purgantur in Campis Eliseis. Rubrica LXXXIIII. p.239 Octavum circulum tenent anime iam purgate. Rubrica LXXXV. p.242 De nono circulo, in quo ponitur Letheus fluvius. Rubrica LXXXVI. p.243 De duabus portis Inferni. Rubrica LXXXVII. p.247 Imponitur epilogando finis libro; insultacio in malos; hortacio ut horemus Deum agendo bona; petitur venia a legentibus et ponitur graciarum accio. Rubrica LXXXVIII. p.250