ARXETAI PROLOGOS "Non hederam sperare uales laurumue, libelle,
Quae, largita suis tempora prisca uiris.
Contulit haec magno labyrinthea fabula Homero
Aeneisque tibi, docte poeta Maro.
Atria tunc diuum resonabant carmine uatum:
Respuet en musam quaeque proseucha tuam;
Pierio flagrabat eis sed munere sanguis:
Prosequitur gressum nulla Thalia tuum.
Hinc metuo rapidas ex te nigrescere flammas,
Auribus ut nitidis uilia uerba dabis".
"Quid uanis totiens agitas haec tempora dictis,
Carmina quae profers si igne uoranda times?
Desine; nunc etenim nullus tua carmina curat:
Haec faciunt urbi, haec quoque rure uiri.
Quid tibi preterea duros tolerasse labores
Profuit ac longas accelerasse uias?
Endromidos te cura magis uictusque fatigat:
Hinc fugito nugas, quas memorare paras".
"Irrita saepe mihi cumulas quae murmura, codex,
Non poterunt uotis addere claustra meis.
Seria cuncta cadant, opto, et labor omnis abesto,
Dum capiti summo xenia parua dabo.
Nonne uides, tacitis abeant ut saecla triumphis,
Quos agitat toto orbe colendus homo?
Tu licet exustus uacuas soluaris in auras,
Pars melior summi scribet amore uiri.
Supplice sed uoto Christum rogitemus ouantes,
Quo faueat coeptis patris ab arce meis.
Haud moueor plausu populi uel munere circi:
Sat mihi pauca uiri ponere facta pii.
Christe, poli conuexa pio qui numine torques,
Da, queat ut famulus farier apta tuus!"
ARXETAI TO PANEGYRIKON BERENGARIOU TOU ANIKETOU KAISAROS
Graecia quaesitis cecinit si regna loquelis,
Moribus insulsos et relligione tirannos
Tolleret ut quosdam immerito super astra beandos,
Quos Lachesis nigro satius damnauit Auerno;
Roma suos uario uexit si figmine post haec
Augustos ad tecta poli radiata perenni
Vibratu, simul hos Stigio sorbente baratro:
Induperatorem pigeat laudare nitentem
Christicolas quid enim caelum reserantibus undis,
Quodque replet domini mundum spiramine totum?
Ergo Berengarium genesi factisque legendum
Rite canam, frenare dedit cui celsa potestas
Italiae, populos bello glebaque superbos,
Stirpe recenseta - generis quo stemmate pollet,
Scire uacat; nam cuncta nequit mea ferre Thalia.
Francigenam fateor Karolum praenomine Magnum,
Quem tellus axi tremuit subiecta rigenti,
Quamque petens linquensque luit Sol aureus undas,
Et quam torret equis totiens inuectus anhelis.
Prodit auis atauisque illo de sanguine rector
Ausoniae; Karoli sed enim nutritus alumni
Rite sub imperio, simili qui nomine Romam
Postremus Francis regnando coegit habenis.
Ille uirum cernens belli sub imagine laetum
Et ratione pium regnique beamine dignum,
Egregii fidum lateris delegit amicum
Fascibus imperiique aptum, si bella, ministrum,
Forte ruunt; Italus princeps exercitus armis
Praeduros Martis didicit sic ferre labores.
Venerat ecce dies, primi cum fata parentis
Posceret atra Lues regem, totosque per artus
Febris iit. Moriens primos compellat amicos.
Vltima Brengario referunt dixisse propinquo:
"Subdere colla tibi merito deberet eous
Et licet occiduas cernit quos mersus in undas
Phoebus, uterque etiam mundi quos despicit axis:
Attamen Hesperiae proceres pro uiribus ardent
Rite subesse tibi, tanto quia digna labore
Cuncta geris. Penes imperii te gloria nostri,
Atque tuis stabit Romana potentia fatis!"
Haec fans aetherias ductor concessit in auras,
Supremumque gemens regnorum liquit habenas.
Ille quidem sic astra subit; miseranda cupido
Sed populos peruasit agens, qui limite lato
Vnius imperio soliti concurrere, plures
Vt mirentur abhinc diuersa per arua tirannos,
Et sibi quaeque legat proprium gens. Omnibus idem
Dum perstaret amor, raperet ne gaudia Rhenus
Aut Araris spectata diu, glomerantur in unum
Ausonii proceres ac talia nuncia regi
Ire iubent: "Haec terra satis terraeque coloni
Fluminaque antiquos subterlabentia muros
Nota tibi. Nec te reuocet fera Gallia, digno
Quin potiare solo, trux aut Germania; quando
Sceptrigeri hoc potius dudum coluere propinqui
Et genitor cunctis dilexit carius aruis."
His motus gressum precibus contendit ad urbem
Irriguam cursim Ticini abeuntibus undis.
Sustulit hic postquam regale insigne coronam,
Non alias raptim cupidus peruadere terras,
Quod multos iuuenum loeto dimersit acerbo,
Laetitia resonant, plausu et fora cuncta resultant,
Templa sacrata uirum trepidant matrumque choreis,
Orgia et innuptae concinnant clara puellae.
Dantque choros molles, et timpana dextera pulsat
Atque lirae graciles extenso pollice cordas
Percurrit septemque modos modulatur auenis.
Rura colunt alii, sulcant grauia arua iuuenci,
Tondent prata greges, pendentque in rupe capellae:
Omnibus una quies, et pax erat omnibus una.
Non secus ac longa uentorum pace solutum
Aequor, et imbelli recubant ubi litora somno,
Siluarumque comas et abacto flamine nubes
Mulcet iners aestas, tunc stagna lacusque sonori
Detumuere, tacent exhausti solibus amnes.
Inuidia tumidus nec passus talia Wido
Perfurit, ac nimios profundit pectore questus:
"Otia quae Latium foueant, piget usque fateri!
Nam uideo florere uiros rebusque supinos
Fertilibus, solioque ducem considere celso,
Quem legere sibi. Montes superare profundos
Vis foret ulla mihi: forsan perfringere foedus
Et faciles iuuenum possem subuertere mentes.
Praecipuum, Thirrena colunt qui rura, uolentes
Subiicient mihi colla, reor. Minus aptus in armis
†Quid potuit Paris egregias turbare Micenas,
Excire atque nefanda feros in prelia Atridas?
Quid refert, quantus sedeat Rodulfus in aula?
An qualis referam Francis dominetur in aruis
Oddo - mei similes, dudum notique sodales?
Solus egon donis secli priuabor opimi,
Et taciti metam solus deuoluar ad aeui?
Non, donec puras animus depascitur auras,
Vel si me rapidus Mauors perstrinxerit armis,
Prouoluens iuuenum fusos in sanguine patres".
Talibus irarum dictis fundebat habenas,
Mente coquens bilem: iacto uelut aspera saxo
Cominus erigitur serpens, cui subter inanes
Longa sitis latebras totosque agitata per artus
Conuocat in fauces et squamea colla uenenum;
Iamque legit socios aptos furialibus ausis.
Fama uolans regis nitidas cum perculit aures,
Conatus agitare satis Widonen iniquos
Fortuna seruante modum, quatit ille tremendum
Regali de more caput celique tuetur
Conuexa atque sacris ita fatibus ora resoluit:
"Tu celi terreque sator, qui fulmina torques,
Annorumque uices dimensaque tempora noctis,
Quattuor et mundi partes, quantum arctus ab austro
Et quantum occasus roseo consistat ab ortu,
Metiris, subeat geminos ut fosphorus ortus,
Precedens nunc Solis equos pellensque tenebras
Noctis agat pre se gelidos aliquando iugales:
Testis adesto pius noxamque remitte cruoris,
Si manus haec mortis tulerit dispendia Gallis
Debita iure mihi raptum ire uolentibus arua.
Infandum! cui tanta uiro concessa potestas,
Me regnis priuare? Sedet si, conditor orbis,
Pro culpis abolere uiros, nil uota retardent,
Sed per cuncta ruant fastus discrimina, quando
Ferrea iam scindit morituris stamina Cloto
Ac miseris diri capitis discriminat angues
Allecto, crudele nefas, Acheronte sub imo".
Nox subit interea uariis distincta figuris,
Cum pater egregius tecto sese intulit alto.
Post epulas ubi membra toro laxauit honoro,
Annua uix toto rutilarunt sidera mundo.
Pace sub hac en fraudis agit temptamina predo:
Qua secuit quondam aerias rex Poenus aceto
Imperii cupidus cautes, ubi constitit horis
Italiae, nunc ille minis, aliquando rogatu,
Sollicitat iuuenum hoc fluxas sermone cateruas:
"Quisquis auet solidis protendere legibus aeuum
Et fasces mutare ducis, quae tendimus ultro
Rite fruens donis, nostros glomerare maniplos
Ne cunctetur ouans. Cuiquam si forte uidetur
Futile, quod ferimus, robur quia ponit in armis
Brengarii, stimulis olim quia motus iniquis
Finibus absentes Gallos quaesiuit Etruscis:
Quantus in arma feror, patriis uel quantus ab oris
Ausoniam subeo, liceat deferre tiranno,
Atque una caris ueniat fundendus in agris!"
Quis placuere uices ac dulce mouere potentes,
Colla iugo posuere truci; male fida recessit,
Sed penitus, Thirrena manus hostesque proteruos
Exultans in regna tulit (pro saeua nocentum
Consilia). Princeps aberat pacemque parabat
Imperio, Veronae Athesis qua culta salubris
Irrigat; ecce gradu celeri petit alta minister
Tecta ducis, sudore madens. "Fortissime rector",
Inquit "adesto tuis! saltu super ardua montis
Sese iniecit ouans coetus sat in arma superbus;
Cui nisi preduros gladiis inferre maniplos
Institeris, quid opus Latio quae dicere uicto
Damna ferent?" Infensus ad haec ita reddidit olli
Rex: "Iubeo, iuuenis, tantum desiste moueri!
Non, caput hoc dum uita regit diffusa per artus,
Haec tellus cedet superata, pudetque fateri
Res Latii uictas." Ait, accirique sodales
Imperat. Excurrunt uastos excita per agros
Agmina, amor quibus est pacis, quis gloria curae
Natorum dulcisque domus, uitamque perosi
Adueniunt placido glomerati pectora regi,
Exacuunt iustas subitis rumoribus iras.
Vndique collecti postquam uenere manipli,
Ingenti fremitu pariter ducis ante tribunal
Bella cient. Liquidas tandem se reddit ad auras
Terribilis ductor, quando latus omne sub armis
Ferrea suta terunt, humeros et pectora late
Flammeus orbis habet, capiti tremit aerea cassis,
Et gemino dextra rutilant astilia ferro,
Ensis in ore etiam preclara refulget iaspis.
"Pulcher honos regumque decus, fortissima pubes",
In mediis orsus, "rabidi commertia Martis
Presto: manus capulo sit parta animusque labori,
Vt decet egregios, regnum quia tollere pessum
Wido uenit, certum est sotiis atque arua uocatis
Partiri et gremiis iuuenum subducere pactas.
Si foret huic animus mecum confligere solo,
Et partis differre nefas quod fluctuat armis
Mersurum populos!" Ait, et spumantis habenas
Implet equi precepsque petit confinia belli,
Qua manus hostilis Latium pessumdabat armis.
Hic caelo ut pepulit gelidas Aurora tenebras,
Rorantes excussa comas multumque sequenti
Sole rubens galeaque uiri clusere minaci
Ora tubaeque sonant uocisque resultat imago,
Partitaeque uices tolluntur in aequora gentes.
Qualis ubi audito uenantum murmure tigris
Horruit in maculas somnosque excussit inertes,
Bella cupit laxatque genas et temperat ungues,
Mox ruit in turmas natisque alimenta cruentis
Spirantem fert ore uirum; sic excitus ira
Ductor in aduersos inicit ferus arma maniplos.
Vndique consurgunt acies et puluere caelum
Conditur horrendisque sonat clamoribus aether.
Hic alius rapido deiectus in aequore cursu
Proteritur pedibusque simul calcatus equorum,
Atque alius, uolucri traiectus tempora telo,
Cornipedis tergo pronus ruit; illius ense
Deiectum longe caput a ceruice cucurrit,
Hic iacet exanimis fuso super arma cerebro;
Ille manu caret, hic gressu, nec uisibus iste
Integer obruitur. Campi sudore madescunt,
Sanguine manat humus. Crudescens undique campo
Mars turmale furit, Wido si fluminis instar
Labitur in turmas: Libycus uelut agmina campis
Laeta boum cum forte leo procul aggere cernit,
Attollens ceruice iubas sitiensque cruoris,
In mediam erecto contendit pectore turbam.
Hinc fremit Ausoniae ductor, furit inde minister
Wido necis propria nimium uirtute superbus.
Inuicti ualeat uerum quis ferre tyranni
Pondera uirtutis? demum dare terga coacti
Illius effugiunt comites. Clamoribus ultro
Palantes sequitur: "Quae uos dementia coepit,
Montibus ut septi gladios uitare uelitis,
O sotii? haud quondam hec patriis promissa dabatis
Edibus, Hesperiae quaeuis praedulcia natis
Spondentes. Reuocate gradum! Quid dextera possit
Haec, hodie cernetis, io! Ne fidite cursu,
Lecta manus!" Frustra sed enim compellat abactos
Fulminei uirtute ducis. Desertus amicis
Stat rationis inops, utrumne inglorius armis
Abscedat, rediuiuo animam seruare duello,
Redditus an pulchram properet per uulnera mortem
Hostibus. Hec secum subito dum mente retractat,
Vnus adest comitum ac rapidis calcaribus urgens
Iam torpentis equi latera "Ospes inclite, Gallis"
Inquit "abi; penitus nostri cessere manipli,
Nec mirum: credas hominem saeuire per agmen,
Puluereos Libies potiusque haud monstra per agros?
Vidi equidem, geminos uno cum sterneret ictu
Ille uiros. Pudet heu fari, quae funera uictis
Intulerit. Discede, precor, melioribus ausis
Seruandus". Tandem sotium perculsus amore
Discedit seseque suis maerentibus addit.
Nox ruit interea, curas hominumque labores
Composuit nigroque polos inuoluit amictu -
Omnibus illa quidem mitis, sed turbida pulso.
Voluitur irarum furiis actique laboris,
Non tamen absque uia mentisque uigore profundae.
Namque sub occiduas uerse iam noctis habenas
Astrorumque hobitus, ubi primum maxima Thetis
Impulit eoo cunctantem Hyperiona ponto,
Doctiloquos agit ille uiros ad limen ouantis
Hesterna nece uictoris, ne luce carentes
Prohibeat mandare solo. Iam calle peracto
Postquam introgressi et coram data copia fandi,
Incipiunt: "Suprema dedit superare potestas
Cui, ductor, fera bella, animum submitte rogatu.
Nam petimus, liceat sotios mandare sepulchris
Aethere priuatos, malis ne membra ferinis
Facta deo pereant campoue relicta fatiscant.
Hoc fortis Wido, hoc populus miseratus amicos.
Nec adeo fracte uires animique labascunt,
Prelia quin superent ac spes in nostra cadendi
Iura solum". "Iuuenes, uitio tabescitis omnes
Gentis", ad hec uictor, "fandi quia copia uobis
Semper, et ore magis robur quam pectore; uerum
Plus dixisse, egisse minus taxatur honestum.
Tollite membra tamen, mitto quia lumine cassis
Quod restat; potius miseret tot mille iacentum
Vnius ob noxam, luteo quis corpore mundi
Archana tribuit flatum ratione creator.
Illa quidem uideat deus; at uos cetera testor:
Aut Italis, Galli, celeres abscedite terris,
Aut bello fractas iterum densete cateruas".
Haec ubi dicta, uiri gressum uertere frequentes
Ad socios; tolluntque citi sua funera campo
Sandapilis, reditura, tubis ut cuncta ciebit
Nuntius aetheria precurrens arce tonantem.
<INCIPIT> II Fluctuat interea Wido crebroque retractat
Milite quo bellum moueat, quae pectora sollers
Protendat ferro. Placuit sententia demum,
Sollicitet patria populos tellure quietos,
Vnanimes quo bella ferant uiresque reducant
Effetas paribusque solum potiantur habenis.
Summe deus, qui cuncta foues, qui cuncta creasti,
Qui regis imperio celum mare sidera terras,
Qui facis, astra micent et signa micantia currant,
Te precor: intende et mihimet succurre roganti
Ac sensus infunde meos, commertia belli
Illectosque duces uili subnectere cartae:
Quo ualeam! Prior arma rapit iam Gallicus heros,
Aerios ducibus montes superantibus auctus,
Anscherio cum fratre simul, qui iure proteruo
Quingentos acuunt propria de gente ministros,
Instructos animo et gladiis, nec uiribus infra.
Gauslinus tercentum equites fera bella uolentes
Praecelerare iubet; pariter contendit Vbertus
Bis centum pro laude uiros; eadem omnibus arma
Et cultus similis patriaeque in pectore uires.
Arma legens inimica iterum Thyrrena iuuentus,
Inclita gens dudum terreque marisque duello
Apta satis, modo sed male fida et degener, ultro
Bella cupit; pariterque cohors Camerina superbit
Munere natorum subigitque in bella sodales
Mille. Sua uirtute magis sed, prole supinus
(Post monstrata fides) centeno milite letus
Pauper adhuc Albricus abit iamiamque resultat
Spe Camerina, utinam diues sine morte sodalis!
Quid, furibunde, ruis, sotiis ad crimina lectis,
Ragineri? Non consilio nec uiribus ullis
Vincitur, aethereo causas qui pensat Olympo
Quique Berengario Latium concessit auitum.
Collectos etiam ducit Willelmus amicos
Tercentum lorica habiles galeaque minaces,
Nec iaculo segnes. Totidem propellit Vbaldus
Consimili feruore. Vacat non denique uulgus
Instabili motum studio modicisque magistris
Profari, quandoque manent hii sorte labores
Doctiloquos; michimet summam tetigisse duelli
Sufficiat. Veniunt etiam, discrimina campo
Qui nuper tulerant, numero ter mille, magistris
Conserti pariter stupido restantibus aruo.
Infandum! foret his satius cecidisse duello
Quam miseros uidisse dies; nam dispare fato
Disperiere: iubet tandem Lamberticus horror
Precipuum truncare; siti perit alter in aruis,
Vngrorum cupit infaustas differre sagittas;
Tertius alta poli scandit supremaque ponti
Tristis, ut almificis sese sustollere sceptris
Forte queat - hominum pro mens ignara futuri!
Nunc acies glomerant, bellum numeroque minantur
Laetantes, timidisque etiam breuis addita uirtus.
Per medios Wido incedens gratatur amicis
Exultatque animis et spe iam precipit hostem:
Qualis ubi abruptis fugit presepia uinclis
Tandem liber equus campoque potitus aperto,
Aut ille in pastus armentaque tendit equarum
Aut assuetus aquae perfundi flumine noto
Emicat arrectisque fremit ceruicibus alte
Luxurians, luduntque iubae per colla, per armos.
Senserat horrisonos tandem seuire furores
Armipotens, Latii decus et spes inclita: belli
Arma ciet, primisque uirum regnique ministris
Otius ascitas cogant in prelia turmas,
Imperat, ac latas uacuent habitantibus urbes.
Iussio torua means Italo iam perfurit aruo,
Conueniant nocuo rursus decernere ferro,
Quis pia iura placent; notas excita per urbes
Laeta nouare nefas ardet (sic prepete motu
Comit equos artusque terit thorace) iuuentus.
Nec mora, Walfredus ter mille resumit amicos;
His manus in capulo, primis ac feruor ab armis
Hostilem turbare globum; nec fortior alter,
Hostica quem pubes bello uereatur euntem,
Ausona cui faueat. Pariter, tria fuldumina belli,
Supponide coeunt; regi sotiabat amato
Quos tunc fida satis coniunx, peritura uenenis
Sed, postquam hausura est inimica hortamina Circes.
Hos mille et quingenti equites comitantur euntes,
Obtecti Calibum pectus de more metallo
Gentis et umbrati nitidis a uertice cristis.
Teutonico ritu sexcentos urguet ouantes
Leutho uiros, etiam simili strepit agmine frater
Bernardus; stimulant longis calcaribus armos
Alipedum cuncti et cludunt latera ardua parmis:
Germanus sic bella gerit. Nec segnis adibat
Albricus, Tyberine, tuas non sanguine lymphas
Qui fraude infecit, quingentaque robora belli
Educit patriis horrentia uiribus atque
Francigenis olim duris exercita ludis.
Iamque more impaciens glomerat Bonifacus amicos ;
Alter ab aduerso, ac paribus circumdatus armis
Berardus numero tercentum. Maxima uulgi
Pars Italo uibrant omnes de more sarisas,
Orbe latusque tegunt clipei pro Marte sinistrum.
Aduolat Azo ferox subigens in bella sodales,
Vicinoque suas cogens ab limite turmas
Olricus, Latium Adriacis qua clauditur undis
Ac labor est saeuis gladios pretendere Hiberis.
Farier illectos studio Mauortis utrimque
Pontifices uereor, strictis ingentia dictis
Praetereo; Rheni licitum nec foedera paucis
Effari: hinc alio libitum transmittere cursus.
Vt tandem collecta bonus uidet agmina ductor,
Assilit in medium nitidis cernendus in armis,
Talia dicta ferens: "Nostri munimina regni,
O proceres, proibere minas Widonis iniquas
Sitne pium, sapitis, dudum qui funera campo
Experti, mauult igitur quod tendere fastus
Nunc etiam, rebus finem quam ponere fessis.
Arma referte citi et claram defendite terram,
Me duce, quem dudum precibus sustollere fasces
Hortati"; dixitque. Diu cessare duellum
Turba fremens queritur; subito concussa tumultu,
Vix labara opperiens. Ferus omni in pectore saeuit
Mortis amor cedisque; nichil flagrantibus obstat:
Precipitant redimuntque moras - sic litora uento
Incipiente fremunt, fugitur cum portus; ubique
Vela fluunt, laxi iactantur ubique rudentes;
Iamque natant remi, natat omnis in aequore summo
Anchora, iam dulcis medii de gurgite ponti
Respicitur tellus comitesque a puppe relicti.
Campus erat dudum studio dampnatus iniquo;
Huc ambae tendunt acies squalentibus armis,
Et iam bella uocant. Alias nunc suggere uires,
Qui pensas tacita mundum ratione, creator.
Fatalem populis ultro poscentibus horam
Admouet atra dies, Stygiisque emissa tenebris
Mors fruitur caelo bellatoremque uolando
Campum operit nigroque uiros inuitat hiatu
Arma ciens aboletque domos, conubia, natos.
Pellitur et patrie et, qui mente nouissimus exit,
Lucis amor animusque ultra thoracas anhelus
Conatur galeaeque tremunt horrore comarum.
Quid mirum caluisse uiros? flammantur in hostem
Cornipedes niueoque rigant sola pinguia nimbo
Iamque ruunt, primusque uirum concurrere puluis
Incipit ac spatiis utrimque aequalibus acti
Aduentant mediumque uident decrescere campum.
Pulcher adhuc belli uultus: stant uertice coni,
Plena armenta uiris, nullus sine preside uector.
At postquam rabies et uitae prodiga uirtus
Emisere animos, sternuntque ruuntque uicissim
Ictibus innumeris. Haud tanta cadentibus Hedis
Aeriam Rhodopen solita niue uerberat arctos.
Interea Widonen adit Walfredus ouantem
Cedibus (haud regem, sed eum qui nuper ab aruis
Sequanicis illectus erat); capit eminus ipsum
Asta uiri ualido nimium contorta lacerto,
Extremo galee primoque in margine parmae
Semita qua lucet: clauso spiraminis haustu
Ilicet oppetiit. Moriens telluris alumnae
Infelix caraeque domus reminiscitur; atqui
Damna modo Latiis, quia uenit, adeptus in aruis.
Hinc acies sequitur ceso ductore; furitque
Alcherium sternens heros Athesinus et Othum:
Comminus hunc stantem metit, hunc a poplite sectum
Cuspide transmissa. His socios demitteret umbris
Innumeros, ni Rhodanicus succurrere ductor
Ammonitus fessis subito adforet ultor amicis.
Vt lupus, in campis pecudes cum uidit apertis -
Non auctor gregis ipse comes, non horrida terret
Turba canum, ruit ac toto deseuit in aruo:
Haud aliter dirum Wido se tollit in aequor.
Hic, celsum quod cernit aequo turbare sodales
Erardum, indignans uno duo corpora ferro,
Cornipedemque aequitemque, fodit: ruit ille ruentem
In dominum, lapsisque manu quaerentis habenis
In uultus galeam clipeumque in corpore calcat,
Saucius extremo donec cum sanguine frenos
Respuit et iuncta domino ceruice recumbit.
Osharii comites rabido clamore uocantis
Ora ferit framea; pereunt conamina uocis
Intercepta cruore. Milo uerum arma cadenti
Dum rapit, infelix Itala deprenditur asta
Ac moriens linquit clipeum hostilemque suumque.
Auxilio collecta subit tandem Ausona pubes,
Bellum ingens oritur; multum hinc illincque cruoris
Funditur et totis sternuntur corpora campis.
Nam uarium uirtutis opus: nunc turba recedit,
Nunc premit, ac uicibus tellurem amittit et aufert;
Vt uentis nimbisque minax cum soluit habenas
Aeolus, alterno profligens turbine mundum -
Stat caeli diuersa acies: nunc fortior austri,
Nunc aquilonis hiems, donec pugnante procella
Aut nimiis hic uicit aquis, aut ille sereno.
Hic, uidet Anscherius fratrem quia uulnere labi
Albrici, ingemit ac rapido conamine telum
Contorquens, clamore graui "Sator aetheris" inquit
Sic genus omne tuum propriis discriminet aruis,
Vt fratres Italo toruus discernis in agro!"
His dictis, uolat ingenti stridore per auras
Cuspis in aduersum, clipeo sed pulsa rigenti
Alipedi uadit mortem latura superbo.
Hic mortem Albricus caperet, nisi proxima uirtus
Tolleret hunc iuuenum sociis et redderet armis.
Milibus in mediis uadens "Quid inertia bello
Pectora" Vbertus ait "duris pretenditis armis,
O Itali? potius uobis sacra pocula cordi,
Sepius et stomachum nitidis laxare saginis
Elatasque domos rutilo farcire metallo:
Non eadem Gallos similis uel cura remordet,
Vicinas quibus est studium deuincere terras,
Depressumque larem spoliis <hinc> inde coactis
Sustentare." Miser uoces dum tollit inertes,
Hasta subit latebras animi scrutata superbi,
Vmfredi librata manu super horrida fantis:
"Infelix Galle, Ausonios ne dicere pigros
Fas tibi, (ni fallor) digitis inpacta monebit
Hasta meis". Visu ille truci dum prospicit hostem,
Labitur et carpit moribundus dentibus erbas.
Hae diuersa in parte uices utcumque cadebant.
Seuior at miseris instat regnator Etruscis
Hesperie timidumque uocat Widona per agmen,
Nil uulgare legens, sed quae dignissima uita
Funera, precipuos annis animisque cruento
Fert gladio: innumeris ueluti leo forte potitus
Cedibus, imbelles uitulos mollesque iuuencas
Transmittit; magno furor est in sanguine mergi
Nec nisi regnantis ceruice recumbere tauri.
Vmfredum sed enim sonipes male fidus in armis
Rumpentem frenos diuersa per agmina raptat,
Iam liber: sic fessa manus. Venit asta per armos
Principis et laeuum iuueni transuerberat inguen,
Labentemque affigit aequo. Fugit ille perempto
Consertus domino, nec iam arma aut frena tenentem
Portat adhuc equitem. Fratris iam menbra regebat
Arduinus equo, leua marcentia colla
Sustentans dextraque latus. Singultibus artum
Exhaurit thoraca dolor, nec uincla cohercent
Vndantem fletu galeam, cum multa gementi
Valde grauis curuas perfringit lancea costas.
Exit et in fratrem, cognataque pectora telo
Conserit. Ille oculos etiamnum in luce natantes
Sistit et adspecta germani morte resoluit.
Procubuere pares fatis (miserabile uotum
Mortis) et alterna clauserunt lumina dextra.
Ac uelut Edoni Boreae cum spiritus alto
Insonat Egeo sequiturque ad litora fluctus,
Qua uenti incubuere, fugam dant nubila caelo:
Sic regi, quacumque uiam secat, agmina cedunt,
Conuerseque ruunt acies, cadit obuia pubes.
Vt uidit socios regi dare terga sequaci
Ildeprandus, abit clamans: "Perstate, sodales;
Quid fugitis? spectate, uirum si pellere ferro
Forte queam! similes artus natura creatrix
Huic dedit, ac similis sustentat uiscera sanguis.
Num sacra riguit Stige? num penetrabile plantis
Hunc modo tergus obit? mortali urgemur ab hoste,
Haud legione, pium domino quae seruit ad usum."
Sic ait; et toto conixus corpore telum
Effundens, femur ingenti ferit eminus ictu
Ductoris Latii. Satis hoc, et tollere gressum
Pone citus facti cogente timore parabat;
Protinus intorquens iaculum sed ductor in hostis
Os, terebrat faciem quartis sine lege labellis,
Increpitans: "Secreta tibi committere nullus
Audebit, Thirrene, dehinc, quod apertus habunde
Hac illacque flues. Sint haec monimenta, minorem
Te frustra uoluisse meis illudere telis!"
Ille quidem euasit, socium circumdatus armis;
Sed uictor, animi tota succensus in ira,
Innumeram ferro plebem ceu letifer annus
Aut iubar aduersi graue sideris immolat "Ite"
Vociferans "uestroque duci narrate, Latinos
Diuidat an recte uobis mea lancea campos!"
Tyrrheni proceres iterum hinc atque inde pudore
Collecti statuunt gressum firmantque uicissim
Vndique sese armis, oriturque miserrima caedes
Amborum et ferrum ferro sonat; undique mixtis
Inter se stridunt mucronibus. Instat utrimque
Densa acies rursusque nouo respersa cruore
Arua madent, ruit Hesperias dum Phoebus in undas.
Quis modus ulterior uel quae discretio belli,
Ni finem daret aetherea sator orbis ab aula?
Nocte instante solo tandem spissisque tenebris
Concedunt maesti et trucibus dirimuntur ab armis.
<INCIPIT> III Tanta per Ausonios deferuere proelia campos,
Non modo finitimis, longe sed Fama remotis
Dum canit, Arnulfi Germanica iura prementis,
Brengario sed enim regum per stemmata iuncti
Tendit ad imperium solito magis hispida plumis,
Amplectens una populum saeuumque tyrannum
Gutture profuso. Coquit ille in pectore curas,
Moxque uocans genitum "Duros, Sinbalde, maniplos"
Inquid "age, et <ra>pidis Italos pete cursibus agros,
Rex ubi Brengarius audentes ardua Gallos
Insequitur bellis; tamen hos per uulnera dicas
Aut montis subito (mirum) succrescere partu:
Tot ueniunt. Tantumne potis perferre dolorem,
Nostra ut progenies propria uexetur in aula?
Nec tibi bella dari uereor, si iunctus amico
Iueris; at muris dicas seruare superbos
Forte animam neque uelle tuis famularier armis:
Esto, uices mutabo dehinc et moenia scindam
Ausoniae, rutilam donec ueniatur ad aulam
Clauigeri, et totos Araris uacuabo furores."
Paret ouans patri simili succensus amore
Mox Sinbaldus et electo comitante ministro
Ingrediens Latium quosdam premittit, amico
Pacificum referant sese qui tollere gressum
Consimili feruore. Subit pater obuius olli
Brengarius, celsas nimium qua tollit in arces
Se regnum ac subitis Rhenos discriminat oris.
Hic, ubi congressu dextras iunxere decoro,
Rex inquid prior: "O iuuenum fortissime, nostros
Cur nolis penetrare locos, cunctatio nulla est.
Nuntia uera satis. Solum rogitare necesse,
Incolumem quia te nostris conspectibus offers,
Si fruitur pater optatis tuus, optime, rebus."
Inquit at ille: "Valet genitor, commune leuamen;
Teque ualere cupit, pacatis foedere campis
Mansuro Latii. Celeres idcirco subegit
Nos petere Ausonias collecto milite terras".
Interea loca tuta petit dux Gallicus, atqui
Non geminis obstare sua uirtute tyrannis
Posse uidens. Illi fremitu miserabile clusos
Irritant, hinc inde solum peragrando Latinum.
Verum ubi cuncta silere uident hostilibus ausis,
It monitu regis patrias Sinbaldus ad oras,
Quod solus queat hostilem superare furorem.
Tertia uix lunae se cornua luce replerant,
Hic laetus patriam postquam concessit ad aulam,
En Wido agmen agens iterum renouare furores
Accelerat; contra ductor depellere pestem
Instruit arma pius tantosque rescindere fastus.
Nec latet Arnulfum, rursus succrescere bellum
Hesperia: Widonem etiamnum milite fretum
Affore ceruicesque procaci adtollere fastu
Audiit; ac solio, quo forte sedebat, eburno
Exilit ingentique domum clamore repleuit:
"Fortia iussa cito, scribe, sulcate papyris,
Actutum populos cogant quae adstare iubenti
Quam uarios linguis tam duros pectore et armis.
Namque iuuat Latio clarum me uisere amicum,
Quem tociens Rhodanus uexat properante Lemanno
Milite. Quo fugient ergo? caelumne subibunt
An latebras terrae quaerent liquidiue profundi?
Oderit Hesperiae, faxo, dux nomen amatae
Improbus, extremis terrae uel postus in oris!"
Talibus infessus metuenda mole cateruas
Praestruit irarumque graues emittit habenas:
Eridanus ueluti niuibus feruore solutis
Praeruptum exit in arua fluens camposque per omnes
Cum stabulis armenta ruit, radicitus alnos
Litoreas fluctu undarum labente resorbens.
Iamque solum tenet Ausonium dux ille uerendus,
Cum Widonis abit rancore soluta superbo
Fama in castra rei. Sociis extemplo uocatis
Tunc ait: "O proceres, quid opus depromere uerbis,
Quo res imperii mergantur pondere belli,
Collectis quando Hister adest hinc inde fluentis
Excidio nostri? Moneo, seruate secundis
Rebus eo uosmet, tantis ac parcite bellis,
Abscedat donec proprios Arnulfus ad agros".
Pingue solum interea regum dum lustrat uterque,
Pergami ad ueniunt urbem; quam detinet ultro
Munitam iaculis nimium sudibusque preustis,
Natura tribuente locum satis arcibus aptum,
Ambrosius pesti miser heu deuotus iniquae.
Qui regum infelix postquam defertur ad aures,
Obsidione iubent densa circumdare muros,
Ne capiat socium quemquam exteriusue remittat,
Dispersi donec populi tot luce sequenti
Conueniant captumque locis emittere firmis
Vi certent, ausit rursus ne talia quisquam.
Postera cum primum stellas Aurora fugaret,
Vrbis ad excidium properat Germana iuuentus
Vndique luctifico sonitu compulsa tubarum;
Hic fossas implent alii muroque propinquant,
Pars scalis etiam tendunt conscendere turres.
Vrget enim utrorumque nimis presentia regum,
Moenia quod retinent carum, pro munere dantum.
Omne genus contra telorum effundere ciues
Praedurisque parant hostes detrudere contis;
Nec possunt obstare tamen (tot milibus acti
Deficiunt), uerum cadit hic cum fragmine muri,
Ille ruit fossus iaculo, sine uiribus alter
Stat rationis inops. Reclusis undique portis
Vrbs patet hostili iamiam confusa tumultu.
Ecce uerenda prius nullo sub honore tenentur
Atria; nam scissis pereunt uelamina uittis
Virginis, impulsusque sacer fugit ipse minister,
Quorundam stringunt ambas quia uincula palmas,
Oscula quae solitae sacris sentire litatis.
Ambrosius, auctor sceleris fomesque malorum,
Vt tandem uidet inmites dominarier hostes
Arcibus, ascensu celeri petit ardua turris,
Nil sibi sub tanto fidens superesse periclo,
Edibus ingenuis quondam orto Marte refertis.
Pellitur inde tamen, uictis accinctus et armis
Arnulfo manibus trahitur pos terga reuinctis.
Ille calens ira, testatur cuncta creantem,
Arboris hunc ramis subito demittier altae.
Pro genus inuisum loeti, suspendere uentis
Debita membra solo! mortalibus altera rerum
Pars datur ac membris prohibetur gleba caducis.
Hinc igitur iuuenum soluuntur frigore mentes:
Vrbibus excedunt laxisque repagula portis
Discindunt hostesque feros in moenia linquunt.
Sed quia non illis predo tutacula terris
Obtinuit, subito Etruscas procinctus ad oras
Vertit iter regum imperio Romana petentum
Atria; ne, summa forsan quia mansit in aula,
Haud latuisse queat Gallus se dicere, postquam
Fluctiuagas Rheni Arnulfus remearit ad undas.
Fugerat hinc; Romana uafer sed culmina tandem,
Ne lepidos caperent, liquid foedata, tyrannos.
Hii tamen accitis hostilia crimina pandunt
Signiferis, uexilla iubentque educere castris
Viribus ac totis clausas insistere portas,
Vi saltem reserantis adire ut limina celum
Principis aecclesiae liceat, ne friuola tantos
Propellant figmenta uiros et uota retardent
Praesenti promissa loco templisque dicatis.
Talibus imperiis talique hortamine regum
Induuias rapiunt cuncti Mauortis anheli,
Commissas auidi ferro proscindere portas.
Iam quia parta sibi speculantur nigra Quirites,
Vndique dissutis reserant penetralibus urbem
Admittuntque duces ueneranda ad delubra mites.
Hic ubi perfectis nituere altaria uotis,
Ardet inexpletum ductor proferre furorem
Barbarus; infrenes animos sic ira fatigat.
Quid faciat, quo se uertat, quae moenia uisat,
Ignorat rationis inops. Nam summa tenebat,
Spes ubi pestiferis restabat postera Gallis.
At ductor Latii sotium sine more tyrannum
Vt uidet ingruere, placido sic pectore coepit:
"Desine, rex uenerande; satis uirtute peractum,
Nec decet ulterius socios deducere Rhenos.
Nam si itidem Wido uictis spem ponit in armis,
Adueniat tumidus dextra hac (sine, posco) domandus,
Te dominante uiris antiquo foedere iunctis".
Mitior his dictis patitur repedare uolentes
Barbaricos proceres diuerso ab limite lectos
Germanae princeps metuendus et arbiter aulae.
Vix proprios tetigit fines rex ille uerendus:
Legirupis en Wido tubis rediuiua resumit
Agmina, item uetitos cupiens peruadere campos.
Seuior ipse etiam regni pater hostibus arma
Molitur, tantos auidus finire labores.
Interea sors lecta dei circumdata saccis
Vota facit uultum lacrimis altaria circum
Suffusa; has imo referebat pectore uoces:
"O rerum genitor, cuntis metuenda potestas,
Imperio qui bella regis pacemque perhenni,
Da tantos cessare dolos; da, criminis auctor
Veloci pereat loeto; da tempora nostro
Longa duci, quando gemina fert laude coronam,
Virtutis merito et generis quod stemate pollet".
Audiit ista sator, totum qui curuat Olymphum:
Mortis adesse diem cogit fera bella mouenti,
Sic tamen, ut proprio componat lumina lecto.
Vltima lux instat, nec iam spes ulla diei,
Cum uocat hic natum tanto pro funere mestum,
Haec monita fractis promens memoranda loquelis:
"Nate, uides quam dura premant dispendia uitam,
Quae pater ille hominum uetiti pro crimine pomi
Intulit et rupto maculauit foedere massam.
Nec ultra patriis poteris tutarier armis;
Namque rapit natura diem somnumque reducit.
Percipe uerba tamen positi sub fine parentis
Et, ratione uales quacumque, ascissere forti
Brengario. Hunc etenim fato meliore sequetur
Hesperia, et nostris etiam dominabitur aruis".
Nec plura effatus, medio sermone resistit,
Et uitam pariter moriens et famina linquit.
Laetantur populi, Mortis cecidisse ministrum,
Et curis soluunt animos ac Marte lacertos:
Vt cum sole malo tristique rosaria pallent
Vsta noto; si clara dies zephirique refecit
Aura polum, redit omnis honos emissaque lucent
Germina et informes ornat sua gloria uirgas.
Pars quoque magna uirum properant Widone sepulto
Orantes ueniam Latii ductoris ad aulam,
Dum Widone satum inualido comitante ministro
Deficiunt duplici nimium discrimine mestum,
Morte patris simul ac notis abeuntibus armis.
At recolens precepta patris iubet ire sodalem,
Qui pacem petat ac regem summissus adoret,
Ne memor esse uelit genitoris bella gerentis,
Sed legat in regnum sociali foedere amicum
Miliciaeque etiam, Mauors si quando, ministrum,
Bella ciet. Dux interea uenerabilis aeuo
Fert pietatis opem uenientibus ultro maniplis:
Nec Gallos abicit nec crimina ponit Etruscis,
Praetendit solito uerum pia uiscera cunctis.
Nuntius in medio demum ut Lanberticus adstat
Et, quae sit fortuna uiro pacisque uoluntas,
Edocet, ipse pater miti sic pectore reddit:
"Aequa referre malis nimium sacra iura recusant.
Namque poli sensum demissum traximus arce,
Cuius egent prona et terram spectantia. Mundi
Principio indulsit communis conditor illis
Tantum animam, nobis animum quoque, mutuus ut nos
Affectus petere auxilium et praestare iuberet.
Nec genitus gignentis habet pro crimine noxam,
Veridico cecinit quondam uelut ore propheta.
Quapropter ueniat noster dicendus amicus
Hac ratione, fide uiolet ne iura proteruus,
In leui cumulans genitoris pectore technam.
Sin tenet ille dolum iuuenili mente resumptum,
Colligat arma cito patrique simillimus ultro
Exercens studium faxit per bella periclum".
Percipit haec hilaris postquam iuuenilis alumnus,
Procidit et supplex regi ueneratur amorem,
Quo tellus, pelagus seruant atque astra tenorem,
Ne pontus liquidis aruum subuertat habenis
Aut ignita poli mergantur sidera lymphis.
Hinc remeans, iuueni defert sua nuntia uoti,
Ordine cuncta monens. Tandem rex optimus atque
Lanbertus properant, ubi fertilis unda Ticini
Alluit egregiam fluuii cognomine dictam
Vrbem, in qua soliti regem spectare Latini.
Mutua uerba serunt postquam, promittit uterque
Mansurum foedus, roseis dum uecta quadrigis
Fluctibus Oceani perfunditur orbita Phoebi
Aut tellus immota manet nec pondere cedit
Vndique pulcra tuens uertentem sidera mundum,
Si tot uita uirum posset durare per annos.
O iuuenale decus, si mens non leua fuisset!
Sepe datas uoluit pacis rescindere dextras
Fraudibus inuentis; sed enim ratione sagaci
Deprendis, pater alme, dolos ac murmura tempnis.
Tertia mox tamen hunc Latio produxerat aestas
Vbere telluris potientem, pace sequestra -
Ecce dies instat iuuenilibus aemula factis,
Mortis acerba ferens. Studio iam uadit in altos
Venandi lucos, cupiens sibi mittier aprum
Informem aut rapidis occurrere motibus ursum.
Auia sed postquam nimio clamore fatigant
Praecipites socii, ipse uno comitante ministro
Dum sternacis equi foderet calcaribus armos,
Implicitus cecidit sibimet sub pectore collum,
Abrumpens teneram colliso gutture uitam.
Bucina triste canens disiunctos usque sodales
Conuocat ac domini loetum crudele resignat -
Hoc sonitu nemus omne tremit fugiuntque uolucres
Elapsae pennis possessaque lustra relinquit
Omne pecus: tanto sonitu glomeratur utrimque
Lecta manus comitum, disrupto et gutture mutum
Flebilibus iuuenem uocitat clamoribus. Ille
Nititur infelix fractas proferre loquelas;
Succidit in mediis equidem conatibus aeger:
Vlterius nec lingua ualet, nec uerba secuntur.
Haut segnes socii crates et molle feretrum
Arbuteis texunt uirgis ac uimine querno
Exstructosque toros obtentu frondis inumbrant.
Hic iuuenem agresti sublimem stramine ponunt,
Qualem uirgineo demessum pollice florem
Seu mollis uiolae seu languentis hiacinti,
Cui neque fulgor adhuc necdum sua forma recessit:
Non iam mater alit tellus uiresque ministrat:
Talibus expostum studiis ad templa reportant,
Vt condant digno iuuenilia membra sepulcro.
Hic ubi ductoris repleuit nuntius aures
Brengari, Widone satum cecidisse coactum
Cornipedis tergo, trahit has de pectore uoces:
"Heu mortis metuenda lues, quae dulcibus annis
Inseritur tristesque negat componere soles!
Dignior hic genitore foret, compluribus ille
Vixerit ac Latium quamuis turbauerit annis".
Vndique tota cohors regni concurrit in unum,
Vociferans: "Pie rex, nostri miserere laboris,
Ne geminis posthac cogamur adesse tirannis,
Cum solus placeas rebus superesse Latinis".
Vt Phoebo roseis aruum laxante quadrigis
Vere nouo gaudent pecudes foetuque grauantur,
Humor adest herbis ac uastis semina sulcis,
Gratus aer pennis aequorque meabile nautis -
Cuncta nitent (succedit enim natura creatrix
Et rebus proprias certo dat tempore formas):
Haud secus Italiae gestit sub principe tellus,
Impacatus ubi ab superis cum prole recessit
Quido ferus fastusque odii moriendo resoluit.
<INCIPIT> IV Quarta igitur Latio uixdum deferbuit aestas
Hac ratione, iterum solito sublata ueneno
Belua Tirrenis fundens fera sibila ab oris
Sollicitat Rhodani gentem; cui moribus auctor
Tempnendus Ludouicus erat, sed stirpe legendus,
Brengario genesi coniunctus quippe superba.
Hic dudum Ausonium cupidus regnasse per aruum;
Sed uetuit fortuna. Modo quia nuntia uotis
Accipit, extemplo sociis ad tecta uocatis
Regia "Quae totiens" inquid "uoluistis, amici,
En uoluenda dies ultro attulit! este parati,
Praedulcesque petamus agros! nam rure uocamur
Vicino Italiae: uires hic forte superbas
Dum tulero, propriis discedet ductor ab oris".
O miser inque dies miser, inuictumne lacessas?
Num te fama ducis totum uulgata per orbem
Praeterit? o genitor rerum, compesce furores!
Nescio namque mali quid mens presagat eunti.
Iamque ualens modicum inualidos Prouincia alumnos
Legat in Ausonios inimico nomine campos.
Non ductor, decus et Latii spes unica regni
Tunc Veneti seruare solum de nomine dictum
Quartanam paciens poterat nec tendere bellum
Hostibus, inmodicas animo sed dequoquit iras -
Vt, caueis cum forte leo uinclisque tenetur,
Non artus agitare ualet, non promere uires,
At duro premitur tantum sub lege magistro;
Forte aliqua partos ualeat si rumpere nodos
Atque diu desueta cruor madefecerit hora,
Ipse lacer custos iras prior imbuet, inde
Obuia turba uirum morsus satiabit amaros.
Interea Ludouicus ouat regnumque fatigat
Fastibus ac tantos sibimet blanditur honores,
Hoste uelut necto spoliis potiatur opimis.
Infaustus Verone etiam contendit ad arcem.
More pii regis tamen ut subsedit apertis
Moenibus, antiquos sociis disterminat agros
Nil ueritus, metuenda nimis quia sustulit ipsum
Fama, Berengarium loeti dispendia passum.
Ah Latium, quis te tantis defenderet armis?
Ergo, pius genitor rerum, seruato magistrum,
Ne pereant uno Latialia gaudia loeto!
Conualuit quia regnator tamen, undique lecti
Conueniunt proceres laeti uexillaque castris
Proripiunt celeresque Athesis ad moenia tendunt,
Haec obiter comi <re>serantes famina regi:
"Te petimus, pietatis honor, nec parua precatu
Credimus haec: urbem propriis si coeperis armis,
Menbra uiros sine curtari, qui foedera regni
Proturbant totiens, dampnum pietatis iniquae
Ne patiamur!" Ad haec "Animis aduertite," ductor
"O proceres", inquid; "monitus et crimina capto
Ne conferte uiro, generis quia sanguine pollet
Et forsan facinus maturis deseret annis.
Testetur pia iura poli, et dimissus abito".
Hoc satis. Hi contra celeres cum murmure gressus
Intendunt, rabidas acuentes pectoris iras,
Nil moti dictis; potius fera murmura rodunt,
Non se posse malum posthac dimittere inultum.
Talibus ad ueniunt urbem muroque propinquant:
Ilicet admissi penetrant miserabile templum,
Quo Ludouicus erat, subito rapiuntque ligantque
Et pulchros adimunt oculos. Securus in aula
Forte sedebat enim: idcirco pia munera lucis
Perdidit, obsessus tenebris quoque solis in ortu.
Tu ponens etiam curtum femorale, Iohannes,
Alta tenes turris, si forte resumere uitam
Sit potis; hinc traheris tamen ad discrimina mortis
Et miser in patria nudus truncaris harena.
Nuntius at postquam sociorum allabitur aures
Praelatum iuuenem communi lumine cassum,
Consilii fugiunt inopes passimque recedunt -
Flante uelud zephiro liquescunt aeros aurae
Vere nouo, gremium soluunt cum rura coactum
Frigore brumali crebris boreaeque pruinis.
Nec remouere uiros cessat de parte superbos
Fortis Adalbertus iuuenilibus obsitus annis,
Appenninicolas fausto qui nomine turmas
Elicit, egregio cupidus seruire magistro.
Emicuit subito in mediis lux alma tenebris
Et rediit pax grata piis, procul agmine tristi
Exempto patriaeque duce ac genitore recepto.
Qui, licet effusos toto egerit orbe triumphos,
Cluserat imperii necdum diademate uultum
Romana steterat rutilus nec uestibus aula
Induperatorum solito de more parentum
Cur, nisi quod uicisse dolos uirtute decebat,
Ad summum transire gradum nisi saepe uocatum?
Summus erat pastor tunc temporis urbe Iohannes,
Officio affatim clarus sophiaque repletus,
Atque diu talem merito seruatus ad usum.
Quatinus huic prohibebat opes uicina Charibdis,
Purpura quas dederat maiorum sponte beato,
Limina qui reserat castis rutilantia, Petro,
Dona duci mittit sacris aduecta ministris,
Quo memor extremi tribuat sua iura diei
Romanis, fouet Ausonias quo numine terras,
Imperii sumpturus eo pro munere sertum
Solus et hocciduo caesar uocitandus in orbe.
Talibus euictus precibus iubet agmina regni,
Quis - cum bella tulit, quis - cum sacra munera pacis,
Affore, quae tanti gressum comitentur honoris.
Iamque iter emensus postquam confinia Romae
Affigit, ire iubet celeres ad templa sodales,
Vicinum qui se referant. Sonat ecce Subura
Vocibus elatis populi: "Properate fauentes!
Rex uenit Ausoniis dudum expectatus ab oris,
Qui minuet solita nostros pietate labores!"
Feruere tunc uideas urbem et procedere portis,
Quot Roma gremio gentes circumdat auito.
Interea, princeps collem, qui prominet urbi,
Praeteriens ubi se prato committit amoeno,
Singula queque modis incendunt aethera miris
Agmina. Namque prius patrio canit ore senatus,
Prefigens sudibus rictus sine carne ferarum
Indicio: "Deuicta cadent temptamina posthac,
Si qua hostes animo cupient agitare ferino".
Dedaleis Graius sequitur laudare loquelis
Stoicus, hic noster cluibus quia pollet Athenis
Et sollers iter in Samia bene callet arena.
Cetera turba pium natiua uoce tyrannum
Prosequitur totaque docet tellure magistrum.
Hic etiam iuuenes nitida respergine creti,
(Alter apostolici nam frater, consulis alter
Natus erat) pedibus defigunt oscula regis;
Hinc ubi praesul erat, gressum comitantur erilem.
Vestibuli ante fores, graduum qua peruius usus
Aduehit ornatam cupidos intrare per aulam,
Ille quidem sacro fulgens residebat amictu,
Altarisque subibat ouans hinc inde minister.
Quid referam populos istinc illincque coactos
Vndantesque gradus, cum rex ad templa subiret
Euectus pastoris equo? mox quippe sacerdos
Ipse futurus erat, titulo res digna perhenni.
Aduenit ut tandem lecto comitante ministro
Atque pedes sensim gradibus conatur ab imis,
Vndique turba premit, cui uix obstare satelles
Voce ualet nutuque minans; erat omnibus ardor
Cernere presentem, cupiunt quem secula regem.
Ter quoque sacra pius gradibus uestigia fixit,
Magestate manus cogens cessare tumultus
Vndantis populi. Postquam conscenderat omnem
Ascensum, aureolo praesul surgens cliothedro
Oscula figit ouans dextramque receptat amicam.
Hinc adeunt aulam pariter tibi, Petre, dicatam,
Ianitor aetherei pandis qui limina templi.
Ante fores stant ambo domus, dum uota facessit
Rex: etenim se cuncta loco uouet ultro daturum,
Quae prius almifici sacris cessere tyranni.
Illicet his uerbis uoluuntur cardine postes,
Extollitque sacer laudes per templa minister,
Vtpote Siluestrum uideat properare magistrum,
Constantinum etiam tipico baptismate lautum -
Nec minus his decus orbis inest rerumque potestas,
Tempora ni peiora forent impulsaque cessim.
Iam tumulo piscatoris sacra purpura regis
Sternitur et Christus lacrimis pulsatur obortis.
Templa petit ductor posthaec, ubi fercula dono
Pastoris digesta nitent. Setina propinant
Ac, decet ut regem, uariant tucceta ministri.
Mox croceis mundum <ut> lampas Phoebea quadrigis
Luce, deus qua factus homo processit ab antro
Tumbali, perflat, populus concurrit ab urbe
Cernere uestitum trabea imperiique corona
Augustum. Replicata calent spectacula totis
Aedibus, auratis splendent altaria pannis,
Cum princeps nitidus Tyrio procedit in ostro
Tegmina uestitus crurum rutilante metallo,
Quale decus terrae soliti gestare magistri.
Aduenit et domini pastor praepostus ouili
Officio laetus, quamuis resonaret utrinque
Clamor: "Ades presul, totiens quid gaudia differs
Innumeris optata modis? per uincla magistri
Te petimus, depone moras et suffice uotis!"
Talibus arae adeunt gestis absida sacratae
Lumina terrarum. Modicum post en diadema
Caesar habet capiti gemmis auroque leuatum,
Vnguine nectarei simul est respersus oliui;
Caelicolis qui mos olim succreuit Hebraeis
Lege sacra solitis reges atque ungere uates,
Venturus quod Christus erat dux atque sacerdos,
Omnia quem propter caelo reparentur et aruo.
Iam sacrae resonant aedes fremituque resultant
Clamantis populi: "Valeat tuus, aurea, princeps,
Roma, diu imperiumque graui sub pondere pressum
Erigat et supera sternat uirtute rebelles!"
Perstrepuere nimis; sed facta silentia tandem.
Lectitat augusti concessos munere pagos
Praesulis obsequio gradibus stans lector in altis,
Caesare quo norint omnes data munera, predo
Vlterius paueat sacras sibi sumere terras.
Dona tulit perpulchra pius hec denique templo:
Baltea lata ducum, gestamina cara parentum,
Gemmis ac rutilo nimium preciosa metallo
Ac uestes etiam signis auroque rigentes,
Distinctum uariis simul ac diadema figuris.
Quid referam, quantis replerit moenia donis?
Nonne maris paucas uideor contingere guttas,
Syrtibus atque manu sumptas includere arenas,
Quando breui tantos cludo sermone triumphos?
Doctiloquum, credo, labor iste grauaret Homerum,
Officio et genuit tali quem Mantua dignum.
Nec temptabo meis ultra fastidia dictis,
O iuuenes, inferre, calet quis pectore sanguis
Et plectro meliore mouet praecordia Clio.
Mille mihi satis est metris tetigisse labores;
Meuius atque licet uidear, uos este Marones,
Et post imperii diadema resumite laudes!